Ацо Шопов и Бранко Миљковиќ *
Науме Радически
Науме Радически (1953-2014), македонски писател и критичар
Огнот, зборот, песната/пеењето
Недофатливи во нивните длабочини и извишувања и речиси неподложни на некои попрецизни аналитички дефиниции, поетските светови навистина се најсродни со ѕвездените светови во семирот. Па колку и да се индивидуално автохтони, барем во по нешто, и барем понекогаш, сепак, тие се и меѓусебно сродни или, поскоро би рекле, меѓусебно кореспондентни. Можностите од таква сродност и од таква кореспондентност во овој прилог настојуваме да ги потврдиме врз некои претпоставки од поетските светови на Ацо Шопов (1923-1982) и на Бранко Миљковиќ (1934-1961) – и двајцата филозофи не само по образование, туку и по предиспозиции, па и двајцата во забележлива врска со обновата на симболизмот во поезијата.
Со оглед на различните развојни процеси на современата македонска и на современата српска поезија, но и поради некои индивидуални вредности, и Ацо Шопов и Бранко Миљковиќ заземаат различни позиции во развојот на националните поезии на кои им припаѓаат. Така, изодувајќи повеќе индивидуални развојни фази, во ôд со поопштите развојни процеси на современата македонска поезија – од ангажираноста за време на НОВ и непосредно по неа и од амбивалентно прифаќаниот интимизам во 50-тите години, веќе во втората половина од таа и особено на почетокот од следната деценија, Шопов стигна до фазата на една препознатливо симболистичка и неосимболистичка, но и исклучително мисловна продлабоченост и згуснатост, која при крајот на таа деценија ќе изнедри од себе или ќе (се) отвори уште и (за) некои метафизички елементи. Иако уште од почетокот беше поцелосно поврзан со краткотрајното движење на неосимболистите во српската поезија, но во исто време, како нивни идеен гласноговорник и како нивни најостварен репрезент за разлика од Шопов, Миљковиќ се најде во позиција да биде ако не обновувач, тогаш барем довршувач на некои особено значајни квалитативни исчекорувања на/во неговата матична литература. Само навидум осамена ѕвезда на поетскиот хоризонт, колку и да учи од модерните француски поети од протосимболистичка и симболистичка провениенција, колку и да е креативно кореспондентен со нив, и тој е неразделен од неговата матична културна почва, а пред сѐ од поетската традиција и од јазикот. Токму тоа го потврдуваат, всушност, и неговите – во многу нешто – автентични поетички принципи.
Ацо Шопов – но, се разбира, пред сѐ оној Ацо Шопов кој во својата рефлексивна фаза креативно-аналитички, небиднински се загледа во бескрајот на Универзумот –, од една и Бранко Миљковиќ, кој, без позабележливо да изодува некои должни или подготвителни фази, речиси директно се откри како создавач, но и како жртва на пресилниот збор, своите поетски светови ги создаваат под многустраната опседнатост како со далечните, недопирливи, но и мисловно неопфатни тајни на бесконечноста, така и со таинствената суптилност на самото (поетско) создавање. Станува збор како за опседнатост со хаосот и со хармонијата во Универзумот, така и со смислата и со бесмислата на животот и на поетското создавање на рамништата на нивната меѓусебна еквивалентност. Егзистенцијално опседнати и напрегнати, и Шопов и Миљковиќ се колку филозофски вдлабочени во таинствените исполнети и живи простори на битието, толку и пророчки загледани во апсолутната празнина на небитието. Оттука е и повеќе од оптимално сфатливо што двајцава поети меѓусебно ќе бидат особено кореспондентни токму во/со нивните опсесии со огнот, со сонцето, со зборот, како што ќе бидат не малку кореспондентни и на планот на нивната преокупираност со прашањата на песната и на пеењето.
Огнот
Како една од опсесивните теми на поезијата сѐ од нејзините почетоци, забележливо е дека и во поново време огнот е опсесија на рефлексивни, на филозофски предиспонирани поетски творци. Веројатно не е неконструктивно ако се рече дека тоа се редовно поети што во својот најдлабок мисловен понор го промислуваат не само постоењето, туку и настанувањето на светот и од таа мисловна „материја” ги создаваат главно и нивните индивидуални (поетски) светови. Тоа често се случува да бидат уште и поети коишто, ако не му пркосат на демијургот, тогаш, секако, се идентификуваат со него. Двојната позиција на поетите Шопов и Миљковиќ се открива низ нивната примарна прифатливост на хераклитовското, а веројатно секундарна опседнатост и со прометејското сфаќање на огнот. Ова својство е сфатливо веќе со самото нивно длабоко и најдлабоко промислување на законите на вселенскиот поредок.
Носејќи ги уште во својот генетски состав митските значења на огнот и не без свест колку за неговите создавачки, толку и за неговите деструктивни значења, поради неговата долгогодишна неразделност од развојните процеси на/во современата македонска поезија, преокупацијата на Шопов со огнот високо резултатно и финално ќе се изрази (дури) во книгата Гледач во пепелта, а најзабележливо во песните од циклусот „Долго доаѓање на огнот“. Во овие песни имаме еден исклучително интересен и остварен креативен, поетски дијалог со огнот, интересен не само во рамките на македонската литература, туку и далеку пошироко. Дијалогот со огнот за Шопов најпрво е дијалог со праогнот, со неговата создавачка праенергија, која и за него и за нас вечно молчи („Повлекување на огнот“), молчи во/со нејзината бесконечна ноќ („Ноќта на огнот“). Демијуршкиот праоган Шопов го открива и го чувствува насекаде, во сите неживи и живи манифестации во/на светот. Но, секако, како резултат на неговото креативно противставување, како вистински креативен дериват, поетот го остварува и го противставува „Црното сонце”. Еквивалентен (или не) на демијуршкиот праоган, овој необичен, овој молкнат оган поседува немолклива потенцијална можност за оживување. Така е бидејќи преку молкнатиот оган на црното сонце Шопов креативно кореспондира со некои прастари човекови верувања и сознанија, кои низ неговите стихови најсуптилно ги анимира. Но, нив, всушност, не многу наметливо, ги најавува уште со насловот на оваа поетска книга. Па така, ако синтагмата „гледач во пепелта” намислиме да ја прочитаме како мисловен загледаник во поминатото, односно во истрошеното, во останатото, во финалниот дериват од она што постоело, што можеби било и живо, тогаш не ќе можеме а да не осознаеме дека токму по овој пат поетот мисловно кореспондира со, и нурка во, универзалните опсесии и прашања на опстојувањето.
Се разбира дека таквото читање на синтагмата „гледач во пепелта” на ова место го актуализираме за да го истакнеме откривањето на една и навистина потенцијална сличност меѓу двајцата поети. И Миљковиќ, имено, како и Шопов, во сета негова опседнатост со огнот, овој симбол креативно го трансформира не само во неговата нагорна, односно разградувачко-создавачка позиција, туку и во позицијата на повлекување, ако не и во состојбата на неговите остатоци. Особено илустративни се во таа смисла завршните стихови од неговата песна „Пофалба на огнот“¹. Тоа, пак, значи дека во појавата на поетот Миљковиќ може да се открие дури и еден вистински (?) „гледач во пепелта”².
Но, како и со зборот, опседнатоста со огнот кај Б. Миљковиќ има една цела креативна градација и бара вистински концентрирано навраќање не само кон неговите претходни поетски остварувања, туку бара и поцелосно задлабочен пристап кон „прашањето за огнот”, поточно кон мотивот на огнот кај овој несекојдневен поет, прашање кое Милосав Мирковиќ го дефинира „како ослободувачка спогодба на битието, на субјектот во просторот”³. Присутна во целиот поетски летопис на Миљковиќ, опсесијата со огнот е забележлива сѐ од песните од кои е компониран циклусот „Седам мртвих песника“ од книгата Узалуд је будим (1957), до неговата највисоко остварена поетска книга Ватра и ништа (1960), каде што оваа преокупација е доминантна. Но, продолжува и се слева кон песните од циклусот „Осећање света“ од книгата Порекло наде (1960), што значи во целокупниот поетски летопис на низ болка и оган распеаниот филозоф од Наисус.
Низ сета поезија на Миљковиќ, имено, ритмички пулсира, или можеби не секогаш видливо пламти, некој таинствен и во/со/за аналитичките експликации речиси недофатлив оган. Пулсира со сета хераклитовска динамичност и сеопфатност, со бескрајната силина и таинственост, каква што е, на пример, во поемата „Ариљски анђео”, во која мотивацијата за огнот се напојува уште и од христијанската филозофија. Дотолку повеќе што низ хармоничната поетска медитација од која е исткаен овој поетски текст, доста јасно се распознава не само Миљковиќевата склоност кон откривање, односно кон затскривање на некоја таинствена убавина, туку и неговата визија за идеалното. Низ сето тоа, низ стиховите од оваа поема огнот се открива како симбол на една не само невидлива, туку и (за аналитичкото сфаќање) неподатлива енергија. Таа се манифестира како некој неприкосновен, а затоа и невидлив енергетски полнеж од којшто се напојува поетот, односно како некоја енергетска духовна двојност, чиешто паралелно постоење нѐ одржува (сите) во видливиот свет. Веројатно и затоа, огнот во поезијата на Миљковиќ не е само еден од четирите основни елементи на светот, туку многу повеќе од тоа. Кај него тој функционира како замена за животот и како „непрекинливо дејствување”⁴, но и како фактор што учествува во создавањето (на светот), односно како демијуршка сила и принцип.
За разлика од Шопов, пак, кај Миљковиќ како „поет на сонцето” ја гледаме едната, а кај него како поет на огнот ја гледаме другата страна од неговото поетско двојство, двојство што е наследено од праосновниот дуализам врз кој настанал и врз којшто и се одржува светот. Миљковиќевата опседнатост со огнот, имено, е далеку повеќе кореспондентна со смртта – ако не станува збор и за еден двоен мотив. Во неговата опседнатост со смртта, како и во врска со некои други поети, ја препознаваме, всушност, „неговата голема, фасцинантна, судбинска љубов”⁵, како што вели Д. Јеремиќ. Оттука, не можеме а да не речеме дека Миљковиќевото откривање на – и помирување со – смртта има една и навистина фасцинантна помирувачко-пркосна смисла, која е најзгустено изразена низ една од неговите најпрепознатливи мисловни синтагми: „со смрт против смртта”. Забележливо е, исто така, дека основата на поетскиот и на мисловниот систем на Миљковиќ е концентрирана во креативно-аналитичката опседнатост со битието и со небитието.
Но, ако до тоа не само поетско и поетичко, туку дури и филозофско искуство Миљковиќ можеби и не ќe можеше така брзо и така рано да стигне без Пол Валери, тогаш животно поискусниот Шопов, иако е лиричар од забележливо поинаков духовен состав, постепено ќе се издиференцира во загледаник и во креативен одгатнувач и осмислувач на мистеријата зад животот и зад смртта. Тоа е мистеријата на небиднината, која не се одгатнува ни сосема, ни докрај, ни вистински, ниту со многубројните аналитички експликации, ниту со некои толкувања на самиот поет⁶. Станува збор за една исклучителна, неразјаснива и непреведлива (ниту на јазикот на кој е настаната, ниту на други јазици), за една сеопфатна симболичко-метафоричка неразрешница. Таа е не само далеку понеразрешлива од Миљковиќевата, но и пред него позната, љубов со смртта, туку и воопшто непозната во поетското искуство дотогаш. Од друга страна, пак, Миљковиќ не беше без можности за аналитичко читање, па дури и за теориско промислување и одредување на ваквите симболичко-метафорички јазли. Но, тоа веќе излегува од контекстот на сегашниов пристап кон двајцата поети.
Зборот
Поаѓајќи од можностите на сознанието дека видливоста на поетскиот свет се опредметува со зборот, со неговите бескрајни можности за варирање и комбинирање, не може а да не се запреме и длабоко да не се замислиме во врска со односот кон зборот од страна на Ацо Шопов и на Бранко Миљковиќ – сега навистина повеќе како поетско, како творечко, но, се разбира, и како поетичко прашање. За развојно подолго време реализираниот Шопов, кој до својот поетски апогеј се движи низ неколку не само негови, туку и национални творечки фази, зборот, секако, не можеше а да не биде „единствениот клуч со кој можат да се отворат проблемите на човековата егзистенција, на отуѓеноста и на сите други витални проблеми на денешнината”⁷. Но, тоа беше речено по подолго поетско искуство, во поинаква ситуација и во поинаков контекст. Исказов е во врска со едно воопштување кое не мора да произлегува од, па дури и да не биде во подиректна врска со самото поетско искуство на Шопов. Имено, не е незабележливо дека со многу подлабоките вредности и значења на зборот тој беше обземен уште во книгата Слеј се со тишината (1955). Така, во песната „Го барам својот глac“ зборот за него или неговиот збор (што за нас овде – навистина – не е сосема исто) „… е тврда вилица на времето“. Соочувајки се со неможноста од една вистински прифатлива аналитичка разрешница на исказот, дури и креативната опасност од соочување со таа „вилица на времето” можеме само да ја претпоставуваме.
Во понатамошното креативно настојување на Шопов во пронаоѓањето „вистински збор“, и тоа доста подоцна (во песната „Молитва за еден обичен но уштее непронајден збор“), тој ќе направи, во вистинска смисла, една и автентична и модерна, но и филозофски проникната креативна материјализација на библиската мисла за создавањето на светот врз зборот, од збор. Веројатно завршно медитирајќи на оваа тема, простувајќи се од оваа опсесија, во неговото поетско обраќање кон татковината, од кое е исткаена песната „Те спомнам ли“ од книгата Песна на црната жена (1976), настојувајќи да ги сфати и да ги обмисли двете основни димензии на Универзумот – времето и просторот или просторот и времето –, тој, имено, зборот го изедначува со светот, со космосот.
Со поетскиот исказ дека:
сета историја се претвора во огромна лава
што како водопад се струполува од вистините,
а светот не е поголем од збор
што од секаде моќно се огласува
Шопов, всушност, само ја потврдува не својата некогашна, туку својата постојана и основна позиција во врска со филозофијата на зборот.
Сепак, своите поетско-филозофски опсервации за зборот Шопов ги згуснува, односно згуснувајќи ги, претходно ги развива и ги продлабочува особено во песните од неговата книга Небиднина (1963)⁸. Тоа најмногу се однесува на „Молитви(те) на моето тело“, кои не може а да не бидат читани многу подлабоко отколку што упатува насочувачкиот правец на нивното насловување. Тоа се песни во кои не само што вистинските резултати ги дава стремежот за сублимирање и компресија на зборовите, туку и песни во кои е концентриран фокусот на еден до фасцинантност луциден рефлексивно-емотивен дијалог на поетот со зборот.
Сосема јасно е дека станува збор за неговите надалеку познати песни „Раѓање на зборот“ и „Молитва за еден обичен но уште непронајден збор“. Во нив ни се претставува од една страна поетот што финално се стреми да изгори „во јагленот на зборот“, а од друга тоа е поетот што го бара зборот „што личи на обично дрво”. Тоа значи дека во песната „Раѓање на зборот“ имаме едно сложено и тешко одгатливо креативно трагање по првозборот. Во оваа песна, всушност, Шопов настојува да ја открие основната составка на зборот, да го открие елементот на зборот. Поетот трага по таинствената, недостапна и недостижна единственост на создавачката демијуршка формула. Во „Молитва за еден обичен но уштее непронајден збор“, пак, тој креативно истражува во недофатливите, во така блиските, но и во така далечните истовремено, во едноставните и за промислување најнедостапните таинствени простори и можности меѓу зборот и неговото опредметување. Без да мисли и на некои магични „формули”, тоа не значи дека поетот (не) ги става во искушение и своите можности за демијуршко опредметување и за анимирање на зборовите. Тој не е ни оптоварен со такво нешто. Како целосно да се откажал од своите демијуршки амбиции, ако воопшто претходно ги имал (ако и воопшто може да има поети што не создаваат според демијуршките создавачки принципи) – сега тој само бара, бара можеби и не знаејќи каде и како, бара „збор што личи на обично дрво”. Со ваквата негова потрага, всушност, сега тој е само трагач по веќе извршени такви дејства. Но, уште повеќе тој е нивни промислувач и, особено, нивни креативен (пре)осмислувач.
Иако односот на Бранко Миљковиќ кон зборот е во основата на најдлабоките рефлексивни слоеви на неговата поезија, сепак, тој однос во неговата поезија не е без една вистински забележлива развојност и градација. Така, во првите песни од неговата прва книга зборот има дејствена, но и сѐ уште опредметена функција. Во првата песна од циклусот „Меѓу два дена“, со една вистински младешка чистота и наивност, поетот „смислува(м) збор кој ќе ја пронајде и препознае” неименуваната⁹. Но, кога, во исто така интонираната трета песна од овој циклус, младиот поет ќе констатира дека од него само што „изговорениот збор стои наспроти” него и го „оптужува“¹0, не може а да не се констатира дека авторот ги пее веќе и дилемите на/во својата поетика, пресудно формирана врз, но по малку и разделена меѓу Малармеовското и Боскеовското сфаќање на поетскиот говор. Кога засрамениот збор, пак, се враќа во устата од којашто излегол, поетот ќе финализира со констатацијата дека неговите „зборови не го познаваат“¹¹. Само малку подоцна, во песната „Залудно ја будам“, покрај „зборови(те) што го печат грлото”, имаме уште и „анонимни зборови на плоштадите“¹².
Во своите понатамошни поетско-филозофски трагања и продлабочувања, преку зборовите на „црниот коњаник” што ќе го „разбудат кошмарот”¹³, Бранко Миљковиќ зборот ќе го открива сѐ повеќе надвор од неговите лесно препознатливи врски со објективната предметност. Добро знаејќи дека „барањето и корнењето на зборовите од нашето дно е тешка и мачна работа“¹⁴, зборот тој ќе го открива од една страна како надредна сила наспроти човековата/поетовата немоќ („Моје ме речи не познају“). Зборовите ќе бидат вистински миљокази на поетовиот судбински итинерар, зашто тој, поетот, „Бос и горак потуца(ш) се од речи до речи“¹⁵, како што вели во песната „Беда поезије“.
Но, зборот кај Миљковиќ се открива првенствено како една извонредна можност на човекот, на жртвата, се открива како можност за победа над смртта. Така, низ тешко одгатливите нивоа не толку на неговата имагинација, колку на неговата нагорна поетска рефлексија, како што нѐ насочува и насловот на неговата сега неодминлива песна „Поистовећивање бића и речи“, во своето финално промислување на зборот (како во имплицитната, така и во експлицитната негова поетика), зборот тој веќе го изедначува не толку со човековото суштество, колку со човековото суштествување. Со насловот на песната, навидум, застанувајќи поблиску до поетичката концепција на Маларме, тој, всушност, веројатно барајќи можно равенство меѓу мислењата на Маларме и на Боске, зазема нова, прилично самостојна позиција. Дистанциран и од двајцата, а можеби и над нив, свесен дека поезијата „престанала да биде вештина на пишувањето и станала вештина на живеењето”¹⁶, во стиховите од песната „Поистовећивање бићa и речи“ тој како практично да ги испробува Малармеовското и Боскеовското сфаќање на поетскиот збор. Аналитичкото допрочитување на оваа песна, односно настојувањето преку неа да го видиме поетот од аспект на неговата поетско-поетичка, мисловна, финалност, нѐ насочува кон сознанието, ако не дури и кон констатацијата дека зборот за него претставува „дом на битието“¹⁷.
Можеме да речеме дека, исто како Шопов, и Миљковиќ поаѓаше од и се враќаше кон прапочетокот, од и кон онаа безнадежна тишина, од и кон онаа просторно-временска бескрајност, во која, видено од нашава земна перспектива, човекот е однаппред не само маргинализиран, туку и осуден на бесконечно чувствување на сопствената треперлива краткотрајност и безначајност. Оттука, во својата креативна постапка тие се насочени едниот свесно залудно во трагање по обичниот, но „уште непронајден”, а другиот по „пресилниот збор”, сѐ до трагичното сознание (можеби и задовoлство) дека и треба и мора да се изгори во/со ваквата потрага. Тоа значи дека и Ацо Шопов и Бранко Миљковиќ не само што добро знаат дека „секој збор ги носи во себе потонатите градови што ги бараме“18 туку, како и секој автентичен и длабоко рефлексивен поет, ја водат создавачко-пресоздавачката битка започната уште со создавањето на светот. Ако му се верува на библиското слово, пак, таа битка е и започната токму со зборот.
Поетички координати
Пеењето, односно поезијата, нејзиното создавање е, исто така, една од неодминливите опсесии на Ацо Шопов и на Бранко Миљковиќ, и тоа не само во нивната експлицитна, туку и во нивната имплицитна поетика. Дотолку повеќе што кај нив, и кај Шопов и кај Миљковиќ, во некои моменти поезијата, т.е. песната, барем условно, се опредметува, се остварува или барем функционира и како поетика, особено тогаш кога се свртува кон самата себеси. Апликативно интересен пример за тоа кај Шопов имаме во песната „Раѓање на зборот“, а кај Миљковиќ такви можности се сретнуваат колку во песните со заеднички наслов „Свест о песми“, со кои започнува книгата Ватра и ништа, уште повеќе во песните од циклусот „Критика поезије“, кои го претставуваат носечкиот дел од книгата Порекло наде. Во неисцрпната песна за анализа на Шопов „Раѓање на зборот“ наоѓаме поткрепа за постоењето не само на некој колку мачен и стрплив, толку и таинствен претходен процес на создавање, туку и на еден „непрекинат процес на стегнување на знаците и на значењата“¹⁹, на кој мора да смета секоја посериозна аналитичка преокупација со оваа поезија.
Кога за поезијата на Бранко Миљковиќ, пак, се вели дека во еден „голем свој дел (е) размислување за силите и за можностите на поетскиот јазик“²0, секако, не може а да не станува збор за слевање на поезијата и на поетиката на авторот. Но, во случајот на Миљковиќ тоа е уште и самопромислување на неговиот поетски говор, тоа е свест на песната (и на пеењето) за самата себе. Миљковиќ смета дека поезијата има право на тоа. Во есејот „Орфејско завештање Алена Боскеа“ вели: „Данас поезија има пуно право да буде обузета собом, јер је превазишла чисто технички ступањ у своме развоју. Она је престала да буде вештина писања и постала је вештина живљења. То никако не значи да је она данас мање везана за реч неголи некад. Напротив, њена судбина је сада неодвојива од судбине језика. Али она више речи не схвата као средство комуницирања и конверзације, већ као средство доказивања и откривања бића“²¹.
Во Миљковиќевата Критиика на поезијата ќе ја констатираме, всушност, критичката свест за една вистинска концентрираност на неговото поетско искуство. Аналитички соочувајки се со исказите за спреченоста и за слободата на пеењето, за најупотребуваните симболи, за незаменливоста на песната итн., не ќе можеме а да не речеме дека во густиот и длабок поетски исказ на Миљковиќ нема секогаш многу прецизни граници мeѓу поезијата и поетиката. Веројатно свесно растурајќи ги тие граници, поетот мошне често успева да го слее создавањето на поезијата со нејзиното самопромислување.
Иако во Миљковиќевата Критика на поезијата нема секогаш толку критика колку што има поезија, а понекогаш нема ни толку поезија колку што има критика, многу негови песни се час наметливи како поезија која ги промислува проблемите на поезијата, проблемите на уметничкиот збор, а час како стихувани есеистички прилози. Сепак, не можеме а да не помислиме дека Миљковиќ не само што немал за цел да прави разлики мeѓy создавањето на поезијата и меѓу нејзиното промислување, туку преку нивното слевање во една неразделна целина, преку и со поезијата настојува да проникне во најдлабоката суштина на битието, на опстојувањето, на (пра)создавањето. Независно колку тоа подеднакво и му успева и независно колку и како го откриваат тоа толкувачите на неговата поезија.
Како искуството со огнот, така и со пеењето, свртувањето на песната кон самата себеси, т.е. односот на Ацо Шопов и на Бранко Миљковиќ кон песната и кон пеењето е прометејски. Наспроти сопственото сфаќање на зборот како пресоздавачки фактор, во редењето на зборовите здржаниот Шопов и во неговите постинтимистички фази пеењето го поврзува пред сѐ со љубовта. Со Миљковиќ, пак, не е сосема така. Опседнат од моќта и од немоќта на зборот, во неговата модерна митологизација на поезијата тој најпрво ќе констатира дека „оној што пее не знае дали е тоа љубов или смрт”²². Но, потоа пеењето го изедначува, го идентификува со умирањето, со смртта. Како секој збор, како секој стих да (му) е прогресивен чекор кон смртта. „Исто е да се пее и да се умира“²³, вели тој при крајот на книгата Ватра и ништа, односно во неговата прочуена „Балада“, посветена на Охридските трубадури. Во/со оваа песна Миљковиќ се открива како голем трагач по смислата на поетскиот збор, но и како не помал загриженик за иднината и за судбината на поезијата.
Сродни во нивните преокупации со огнот и со зборот, сродни во нивните сфаќања на поезијата, што се објаснува со еквивалентноста на нивните поетички координати, Ацо Шопов и Бранко Миљковиќ се препознатливи уште и како поети што мисловно истражуваат не само во бескрајот на оностраноста, туку и во згуснатоста на Универзумот. Нивното паралелно и компаративно разгледување на ова рамниште може подеднакво да се разгледува како на планот на нивната имплицитна, така и на планот на нивната експлицитна поетика, што значи преку нивните есеистички, критички и други искажувања. Така, во неговиот есеј „За поезијата на Десимир Благоевиќ“, Миљковиќ пишува: „Светот не е видлив, тој може само да се пее, да се насетува и да се сонува“²⁴. Со сето тоа, Шопов и Миљковиќ се поети коишто се многустрано плодотворно и благородно споредливи, а овој прилог претставува само обид за еден можен, но во некои нешта и ограничен пристап кон нив.
____________________________
1. Бранко Миљковић, Ватра и ништа. Во: Сабрана дела Бранка Миљковића, књига прва, Градина, Ниш, 1972, стр. 253. Тие стихови гласат: Узмите шаку свежег пепела / или било чега што је прошло / и видећете да је то још увек ватра /или да то може бити.
2. Милан Комненић, Предговор. Во: Бранко Миљковић, Ватра и ништа, Сабрана дела Бранка Миљковића, књига прва, Градина, Ниш, 1972, стр. 28-29.
3. Милосав Мирковић, Лирика Бранка Миљковића. Во: Бранко Миљковић у књижевној критици, приредио д-р Сава Пенчић, Градина, Ниш, 1973, стр. 210.
4. Милан Комненић, Предговор… стр. 25
5. Драган М. Јеремић, Прсти неверног Томе, Нолит, Београд, 1965, стр. 323
6. Да се види интервјуто дадено на Gordana Mihailova-Bošnjakoska, Ljubav na jezeru života, објавено во Odjek, год. ХХIХ, br. 21, Sarajevo, 1-15 novembar 1976, str. 8. Во врска со значењето на зборот небиднина, во својот одговор Шопов вели: „Постојат повеќе или помалку успешни преводи на овој збор, но ниеден не успеа да ја изрази неговата суштинска смисла. За мене овој збор ја изразува сета судбина на нашиот народ; неговата вековна борба, стремежите, неостварените идеали на љубовта и на страдањето. Небиднината е небиднина и, ми се чини, непреводлива.” Од неговото искажување за нас е прифатлив, се разбира, само авторовиот став за непреводливоста на поимот небиднина.
7. Во интервјуто дадено на новинарот Ѓ. Поповски, Нова Македонија, 28 јуни 1970, стр. 8.
8. Самиот Шопов тоа го потврдува во интервјуто дадено на Тодор Чаловски во 1970 година. Види: Тодор Чаловски, Шопов: Поезијата е предизвик за патување кон непознатото, Културен живот, год. XXVII, бр. 4-5, Скопје, април-мај 1982, стр. 41-42. Во интервјуто, Шопов вели: „Последниве години, поточно од Небиднина па наваму, сѐ повеќе ме привлекува проблемот на зборот, сфатен како универзален поим кој ги содржи во себе и сите други поими: земјата, љубовта, татковината.”
9. Бранко Миљковић, Ватра и ништа, Во: Сабрана дела…, књига прва, Градина, Ниш, 1972, стр. 89.
10. ibidem стр 91
11. ibidem
12. ibidem стр 97
13. ibidem стр 99
14. Бранко Миљковић, Песник и реч, Во: Сабрана дела…, књига четврта, Градина, Ниш, 1972, стр. 13.
15. Бранко Миљковић, Ватра и ништа, Во: Сабрана дела…, књига прва, Градина, Ниш, 1972, стр. 297.
16. Бранко Миљковић, Орфејско завештање Алена Боскеа, Во: Сабрана дела…, књига четврта, Градина, Ниш, 1972, стр. 195.
17. Petar Džadžić, Branko Miljković ili neukrotiva moć, Prosveta, Beograd, 1965, str. 36.
18. Бранко Миљковић, Песник и реч, … стр. 14.
19. Radomir Ivanović, Reč o reči: poetika Ace Šopova, Novo delo, Beograd, 1986, str. 42
20. Павле Зорић, „Свест о песми” Бранка Миљковића. Во: Бранко Миљковић у књижевној критици, …, стр. 170.
21. Бранко Миљковић, Орфејско завештање Алена Боскеа, Во: Сабрана дела…, књига четврта, Градина, Ниш, 1972, стр. 195
22. Бранко Миљковић, „Свест о песми”. Во: Бранко Миљковић, Ватра и ништа, Сабрана дела…, књига прва, Градина, Ниш, 1972, стр. 205.
23. ibidem стр 273-274.
24. Бранко Миљковић, „О поезији Десимира Благојевића“. Во: Бранко Миљковић, Критике, Сабрана Дела…, књига четврта, Градина, Ниш, 1972, стр. 62.
____________________________
* Текстот е објавен во Животот и делото на Ацо Шопов.- Скопје: МАНУ, 2005 и во Литературен збор, 2005, 1-3, стр. 43-53
Поднасловите се од редакцијата на Лирскиот дом на Ацо Шопов.
Од Науме Радически прочитајте ги исто така написот „ Нова фаза во поезијата на Ацо Шопов ” (Студентски збор, 4.IV.1981) и студијата Просторот и времето во поезијата на Ацо Шопов (1993).
Други компаративни анализи помеѓу Шопов и Миљковиќ