Очи во очи со поетот Ацо Шопов
Ми се чини дека најзначајното обележје на овој поетски миг кај нас е ослободувањето на литературата од регионалните рамки во кои беше затворена, посмелото зачекорување кон светските врвици, кон универзалното. А секоја песна е одење по врвиците на тој свет, но во исто време и спротивставување на тие врвици. Интервју.
Во големата редица неврзани и без цврсто определен повод среќавања со поетот и академикот Ацо Шопов, некако чудно, професионално по малку и непријатно делуваше редакциската обврска според која тоа неделно утро повторно ја нарушивме хармонијата во работната соба на поетот. Одбраните дела на Шопов, што деновиве ги објави книгоиздавателството „Мисла“ ги утврдија, всушност до бескрај ги отворија рамките на „службениот“ дијалог со поетот. Како да беше најзгодно да се почне со „отворениот и творечки чесен однос на Шопов кон времето“. Што претпоставува, што бара од поетот таквиот однос?
Пред сѐ, поетот не смее конформистички да се постави во времето во кое живее − вели Шопов. Конформизмот е, да речам, смрт за поезијата, за творештвото воопшто. Чесниот однос кон времето, според мене е обид творечки да се пресоздаде тоа време, онака како што поетот го доживува, без да води сметка за констелациите во литературата и пошироко. Тоа значи: смело и отворено кажување на нештата, на поетскиот збор, без оглед на тековните ситуации.
Во „творечкото пресоздавање“ на времето Вие трајно се определивте за поетскиот израз. Зошто? И, немаше ли во вашиот творечки развоен пат дилеми во оваа смисла? Прашањето не е ново, но...
Многу пати досега сум рекол дека верувам во моќта на поезијата. За неа јас се определив од почетокот. Тоа не значи дека немав дилеми сврзани со обиди во другите литературни жанрови, но на крајот секогаш превагнуваа определувањата за поезијата.
На ваквата Ваша определба, чинам, складно се надоврзува и вашата творечки осведочена работа врз препевот. Во оваа прилика како пример нека биде посочен препевот на македонски јазик на дел од поезијата на Леополд Седар Сенгор. Колку поетот се изнаоѓа во преnевот, колку му користи препејувачката дејност?
Препевот јас отсекогаш сум го сфаќал како продолжување на поетското делување и живеење. Тој е еднакво тежок како и оригиналното творештво. И потежок од него: ставен си во ситуација да се идентификуваш со светот на поетот што го препејуваш, а тоа често пати е невозможно. При препевот на поезијата на Сенгор, сепак, не почувствував такви тешкотии со кои порано се соочував. Долго време, повеќе од четири години живеев во Сенегал (како амбасадор на СФРЈ во оваа земја − н. з.), во светот каде што поникнал Сенгор, свет кој уште при првиот допир ми се стори мошне близок, сроден.
Навистина, имав тешкотии во откривањето вистинското значење на оние изрази создадени на родната почва на Сенгор, но тие, сепак, не беа непремостиви. Битно беше да навлезам во неговата мисла, во неговиот сензибилитет и да го транспонирам тоа во наш јазичен медиум. Јас сум, бездруго, задоволен. Не можам да бидам незадоволен: пред мене повторно искрсна сета поетска големина на црна Африка. Секако, Сенгор е посебно интересен поет. Тој пишува на француски јазик, преку париските музеи своевремено ја открива вредноста на Африка, но и покрај тоа − во секој негов стих се чувствува пулсот на Африка.
Таквите примери не се ретки во светската литература. Слични или исти примери среќаваме и во македонската литература...
Да, и ние имаме познати поети кои пишувале на туѓ јазик, а кои се органски врзани за својата почва, за Македонија и тие не можат − да го спомнам тука примерот на Вапцаров − да бидат грабани од други народи. За националната, за поетската припадност на еден поет, јазикот не треба да има пресудна важност. Ете, jaс дoбpo ce сеќавам нa зборовите на покојниот Митко Зафировски (1), кој во една прилика рече дека ние моравме да се изразиме кaко Македонци, а тоа што комунициравме на друг начин не го стеснуваше нашето национално чувство за кое се боревме. Во таа смисла, ете, не може никој да рече дека Вапцаров не е македонски поет, како што не може никој да рече дека Сенгор не е сенегалски поет. Овде е нужна анализа на одредени историски услови, но тоа сега би не одвлекло далеку од темата на разговорот.
Повеќето, да не речам скоро сите критичари, во Вашето творештво определуваат неколку развојни фази, во кои, со творечкиот растеж се менуваат и Вашите поетски преокупации. Јас мислам дека, сепак, станува збор за една единствена творечка фаза што кај Вас трае од почетокот до денес, фаза чија органска основа е љубовта. Природниот творечки растеж, неговата непосредна мотивско-тематска исполнетост, би ја нарекол попрво како присуство на извесни, нужни „подфази“ или „меѓуфази“, сеедно. Што мислите Вие за ова?
Се согласувам со тоа дека не може да се говори за фази, туку за фаза во еден творечки процес. Основниот тек на моето творештво го сочинува токму − љубовта: кон татковината, кон жената. Јас љубовта кон татковината ја идентификувам со љубовта кон жената. Инаку, нормално е во еден поетски развој дa има разлики во изразувањето на чувството. Денес, на пример, за љубовта јас не можам да говорам исто онака како кога бев на Ваши години. Мојот поетски израз, се разбира, се пpeoбразува, но нескромно ќе речам дека ми се чини оти внимателниот читател од првата до поседната песна може да го открие авторот. Навистина, ние познаваме и поети со значајни творечки пресврти. Меѓу нивните творечки етапи се губи континуитетот, така што читајќи ги нив, се добива впечаток дека читате две различни книги од два различни автори.
Судбината на поетот некои ја лоцираат наспроти, а некои пак во сржта на светот. За што се определувате Вие?
Не верувам дека постои посебна поетска судбина, надвор од општите текови на времето, надвор од најшироката општествена заедница. Поетот не е пасивен фактор во средината во којашто живее и твори. Напротив. Не поставувајќи се наспроти, туку делувајќи во светот, тој постојано се конфронтира со истиот тој свет. Секоја песна е одење по врвиците на тој свет, но во исто време и спротивставување на тие врвици. Поетот не е во служба на дневните политички потреби на општеството, тој вид поезија е лишен од поезија. Ставајќи се во служба на далекусежните, долгорочни перспективи на чекорењето напред, поетот, чинам далеку повеќе им служи на импресиите на времето во кое живее.
„Дали многу од животот сакав та ми даде неспокојни дни?“. Овие се Ваши стихови, од пред дваесетина години. Ми се стори дека е интересно сами да одговорите на Вашето дамнешно прашање...
Јасно е дека нема поет без поетски немир. Заправо, барањето од себеси како поет секогаш е причина за возбуди и неспокојства. Ми се чини, од друга страна, дека е нормално барањата на поетот од животот да бидат поголеми од дадените, објективни можности. И тоа е една од причините на творечкиот немир. Секој поет бара повеќе од животот, тоа е вечен конфликт меѓу него и животот. Тоa е вечна дилема на поезијата, таа ќе трае додека трае поезијата, а поезијата ќе трае додека трае животот.
Ацо Шопов, претставник на првата генерација македонски повоени поети. Како Ви звучи тоа во контекстот на „генерациското прашање“ во нашата литература?
Јас имам поинакво мислење за генерациите во нашата литература. Поинакво од оние што се застапуваат за генерации, за генерациски поделби. Генерациските поделби можеби се оправдани, но единствено ако се имaaт школските потреби. Друга смисла на генерациското класифицирање јас не гледам. Лично се чувствувам како припадник и на првата и на последната наша поетска „генерација“. Друго прашање е поделбата, класифицирањето по поетски темперамент. Таквото класифицирање отсекогаш ми било прифатливо.
Не е лесно, особено заради Вашето долго отсуство од овдешната литературна средина, да се даде оценка, мислење за нашиот сегашен литературен миг. Но, сепак...
Навистина, тешко и деликатно е, заради веќе наведените причини да се означи белегот на нашиот сегашен поетски миг. Ми се чини дека најзначајното обележје на овој миг е ослободувањете на литературата од регионалните рамки во кои беше затворена, посмелото зачекорување кон светските врвици, кон универзалното. Таа опсесија како да е присутна кај сите. Се разбира, тие наши летови кон универзалното не значат откинување, туку поголема потврда на поднебјето во кое е родена таа литература. Пак како пример ќе го посочам Сенгор. Тој е роден во Жоал, во еден многу мал регионален простор. Меѓутоа, поаѓајќи токму од Жоал, од тој тесен простор, Сенгор доаѓа до универзални поетски дострели.
Какво е местото на младите во означувањето на сегашниот наш поетски миг?
Општ впечаток е дека се чувствува силно доаѓање на нови имиња во нашата поезија. Некои од нив се најавуваат помаркантно, некои послабо (јас сега не би издвојувал никого), но најважно од сѐ е токму чувството за силното доаѓање на младите поети. Ние, не само во југословенски рамки, важиме за поетска нација, и во таа смислa доаѓањето на младите бездруго е радосен факт. Радува, исто така, фактот што младите доаѓаат во време кога, според моe мислење, се чувствуваат сериозни знаци на надминување на одредени состојби што нашата литературна клима ја чинеа нездрава.
Настрана поетите што извршиле „пресудно“ влијание во Вашето творештво. Едноставно: кои се „Ваши“ поети?
Има многумина поети чиешто творештво го сакам. Практично, невозможно е да се набројат сите, заради што ги молам „прескокнатите“ во оваа прилика да ми простат. Од нашите, југословенски поети тоа се Tин Ујевиќ, Kрлежа, Давичо, Попа, Десанка Максимовиќ, Бранко Миљковиќ... Од странските: Мајковски, Есенин, Блок, Шекспир, Сенгор...
Често, би рекол дури по правило, среќаваме појави на споредување на поетите едни со други, во зависност од тоа чии влијанија и искуства црпел...?
Таквотo cпopeдување е малку неумесно и излишно, во секој случај. Hopмално е за еден поет, во својот развој, да трпи влијанија. Но, таквите споредби значат обезвреднување на поетската личност. Зашто, најпосле, поетот најмногу личи самиот на себе, а бидејќи не е изолиран, само кај него можат да се најдат траги и на оние со кои тој комуницирал.
И покрај извесното колебање, сепак ќе прашам: постои ли некое Ваше значајно достигнување што поетски не сте го искажале?
За жал кај секој од нас постојат значајни нешта што не се поетски искажани. Тоа е за мене детството поминато во мојот роден град Штип, градот воопшто. Чувствувам дека кон градот, кон детството поминато во него не сум се оддолжил колку што треба, колку што можев. Се надевам, ако не е доцна, дека еден ден донекаде ќе се оддолжам и на тој план. Кога ќе навлезе во позрели години, поетот на еден начин се враќа кон чистотата на првите сознанија и доживувања. За ова јас, особено во последно време, многу размислувам...
Прашањето е ветво, старо колку и литературата: односот писател-критичар. Конфликтите на оваа релација како да се редовна појава...
Отсекогаш сум го респектирал критичарскиот напор, но во ниедна етапа од моето творештво критиката не била во состојба врз мене да изврши влијание во смисла на извесен поттик, или спротивно. Поетот е независен во однос на критиката, оти не пишува за критичарите, туку го искажува она што го носи во себе. И критичарите се живи луѓе, со грешки и слабости, но тоа за поетот треба да биде ирелевантно, иако од друга страна пак, не треба и игнорантски да се однесува кон мислењето на критиката. Лично, повеќе сум ги слушал оние што критички се однесувале кон мене, одошто оние што ме фалеле и ме тапкале по рамо.
Да го привршиме разговорот со непосредниот повод за него: издавањето на вашите Одбрани дела. Што за Вас, лично, значи овој чин?
Одбраните дела беа објавени додека бев отсутен од Скопје. Не можам, а да не бидам задоволен од ваквиот гест на издавачот, кому му должам и благодарност. Но, излегувањето на Одбраните дела не е и мој завршен поетски опус. Деновиве во „Мисла“ ќе предложам нова стихозбрика, со африкански мотиви, мотиви кои сега се моја доминантна преокупација.
На крајот: прашање што во вакви прилики не Ви го поставуваат, а сакате да одговорите на него?
За тоа неврзано сме разговарле. Се работи за односот на поетот кон татковината и светот. Лично мислам дека многу подобро ќе ја запознаеш, повеќе ќе ја засакаш, ќе ги осознаеш вредностите на својата земја − откривајќи го светот. И обратно: подоброто запознавање нa сопствената земја значајно ги прошиpува сознанијата за светот.
Интервју објавено под наслов „Очи во очи со поетот Ацо Шопов: Неспокојот − поетска судба“, во Млад борец, 26.12.1975. Разговорот го води Ристо Лазаров.
1) Димитар Зафировски починал две години пред да се води овој разговор. Пред Втората светска војна бил член на Македонската комисија при Централниот комитет на Бугарската комунистичка партија и ги уредувал периодичните публикации Роден крај, Македонски вести и Гоце. Се вклучил во НОБ и бил делегат на првото заседание на АСНОМ, а по војната бил главен уредник на весникот Нова Македонија, директор на Институтот за национална историја и на универзитетската библиотека „Климент Охридски“.
Вовед во објавеното интервју:
Во издание на скопската издавачка куќа „Мисла“ неодамна излезе од печат петтомниот избор од творештвото на академикот Ацо Шопов, кој во македонската литература зачекори во деновите на Народноослободителната борба и кој веќе три децении им останува доследен на Револуцијата и творештвото, потврдувајќи ја постојано својата достоинственост на човек-револуционер и човек-уметник. Излегувањето од печат на петтомното издание од творештвото на Шопов е уште еден траен прилог во одбележувањето на триесетгодишнината на неговата револуционерна и творечка работа, но и уште еден повод за разговор со овој истакнат македонски револуционер и поет, кој значаен дел од своите творечки можности ѝ посвети и на преведувачката дејност за да им доближи на македонските читатели одделни остварувања од литературите пишувани на други јазици.
Текстот е објавен во 2024 година, во книгата Автопортрет со седум прсти.
