Говорот на тишината и ветрот во поезијата на Ацо Шопов*

„Тоа е време на молчење,
кога човекот се мие од немирот
и се нурнува во тишина“
(М. Крлежа)

Прекрасната лирско-рефлексивна минијатура „Во тишина“ е интонација во новите мотивско-тематски насоки и звуковно-семантички валери во поезијата на Ацо Шопов. Првобитно, оваа песна била сочинета од два катрена и, заедно со „Лов на езеро“ и „Младост“, за првпат е објавена во списанието Современост во 1954 година¹, на што потсетуваме и овојпат:

Ако носиш нешто неизречено
нешто што те притиска и пече,
закопај го во длабока тишина
тишината сама ќе го рече.

Она раѓа исти наслутувања,
тивко бодри и тивко нажалува,
и еднакви мисли, доживувања
во срцето и умот распалува.

Тишината

Како мотив, тишината е полна со експлозија. Таа е интензивна и аудитивна, но според Хајдегер − „само кој разбира може нешто да слуша“². Затоа, ако се погледне фоно или морфоструктурата на песната (првиот катрен), ќе се види дека е очевидна доминацијата на консонантите (52); наспроти вокалите (46), вклучувајќи го и насловот на песната. Фонемите: т (8) и ш (7) имаат ономатопејско значење; тие се сo звyчeн acпект, зашто, на пр.: гласот т − асоцира на нешто што тежи, притиска, се противи и продира во вокалите: а (11), o (13), е (10), и (11) и гласот ш − кој шуми, шушти, и подвижен е, па реално е да се очекува извод на метафоричкиот исказ „длабока тишина“, во кој и двете лексеми се од женски род, па е можен продор во тишината и спојување на нежните со силните гласови и раѓање на нешто што не е изречено, на нов глас, нов звук, нов збор − нешто што ќе значи обнова на говорот.

Тишината кај Шопов „раѓа исти наслутувања/тивко бодpи тивко нажалува“. Тишината е симбол на плодноста, зашто го преобразува битието, го менува емотивниот свет и творечки однос на поетот кон себе и светот на песната. Тишината имплицира говор.

Тишината е активна состојба на духот, внатрешен крик на битието. Тишината на Шопов има катарзисно и егзистенцијално-креативно значење.

Катарзисното значење се состои во слевањето, во продирањето во тишината, со цел да се стопи и елиминира болот, а егзистенцијалното-креативно значење е во нејзиното смирувачко, терапискo и лечебно дејство врз духот и телото, пр.: „со тишина се лечи телото мое“ („Трета молитва на моето тело“), кога преку идентификација на битието со битието на тишината доаѓа до експлозија на закопаниот, заробениот и потиснат збор, кога тишината како атмосфера преоѓа во длабока и страшна тишина во која битието со крик се ослободува и тоа говори-твори. Затоа нашиот поет, како и Ујевиќ, ќе инсистира на: а) Молчење, − кое како принцип „е битна можност на говорење“³ или како лексички знак, како глаголска именка не пасивизира, ами означува движење и реанимација на духот и емоцијата, на мислата и битието, и на б) Нуркање во тишината − која е еден вид „прабитие и иднина на поезијата“⁴ и допушта да се истисне болот и битието да се ослободи од тежината што го притиска и пече, како што тоа беше случај и со тишината-болот на Раичковиќ, Крлежа или Дучиќ.

Следствено, амбивалентното значење на тишината, главно, се јавува под знакот на:

1. Ведра тишина,
2. Страна тишина и
3. Егзотична тишина.

Во поезијата на Ацо Шопов констативен корелатив на тишината е белата боја или белината, светлата линија, светлиот зрак. Затоа, белата тишина кај Шопов ја среќаваме во корелација со ведрата тишина:

Допри се полека до моето рамо
заспи во топла белина.
Тишината е мала овошка
со гладен виј за зрелина.

Слушај ги − дишат на ветките
гнездата новородени
како едра на шир морска фрлени
и од бела тишина оплодени.
(„Допри се полека до моето рамо“)

Белата тишина е симбол на плодноста, на раѓањето, пр.: „гнездата новородени“. Лексичкиот фонд е познат: „гнездата“, „едра“, „шир“. Место „бескрајната шир“ („Мечтаење крај брегот на езерото“) и „езерска шир“ („На езеро“), сега имаме „шир морска“ („Допри се полека до моето рамо“), но стихот сѐ повеќе се ослободува (пр.: дактилско римување на вториот со четвртиот стих), изразот е порефлексивен, сликата поекстензивна, па конотативноста на плодната тишина е постигната преку синестетичкиот склоп „топла белина“ и метафората in praesentia − „тишината е мала овошка/со гладен виј за зрелина“.

Како што се менува мотивот на тишината, така се менува и поетскиот исказ на Шопов. Тоа може да се види во песни од различни стихозбирки, пр.: „Мечтаење…“ (Стихови за маката и радоста) и „На езеро“ (Слеј се со тишината), каде што од прстенеста, строфа, од катрен со класичен врзан верс комбиниран од консонантска и вокалска рима („Мечтаење…“), преку синкопата, парнасистичките потези постигнати преку жизнената игра на белите птици над езерото и инверзијата − скаменет мир − камено смирување − („На езеро“), што како метафора − скаменет мир − се среќава и во „Оздравување на болниот“ (Дрво на ридот), се преминало на поослободен стих со консонантска и дактилска рима, со што сликата се динамизирала и естетизирала, а ритамот добил во експресивноста. Истовремено, од романтична слика на езерото и тишината поетот остварил експресина слика на езерото и тишината, на интимата.

Двете песни за езерото се показателни за создавање на онаа антитетична атмосфера на ведра и страшна тишина. Во тие песни, преку опозитот ведра−страшна тишина, поетот трага по својот простор и атмосфера, по она „небо на тишината“ („Кажи ми небо“) − во висините и „во водите сини“ („Кога ти е најтешко“) − во длабочините. Значи, во/преку ведрата тишина („Мечтаење…“), поетот ги бара: 1. Својот внатрешен мир и спокојство (каде што ведрата преоѓа во страшна тишина − „ледено спокојство“ − „камено смирување“ − „глуне езерската поврвнина“ − „Лов на езеро“) и 2. Својот глас, својот збор, оној збор што ќе биде слободен и ќе му пркоси на времето−невреме („Невреме“); збор − „тврда вилица на времето/што ‘рти по нивјето со заби на семето“ („Го барам својот глас“); збор-песна: „Биди небо. Биди синоcт моја. Ѕвезди снопје“, што ќе свети, што ќе зрачи добрина, убавина, човечност; слободен збор − „Живо време во четири ѕида“; искрен, отворен збор − „Забоди се непогрешно в срце“ („Песна“).

Тие две состојби на тишината ведра − страшна: 1. Го закрепнуваат и мотивираат духот/битието, го разведруваат погледот („Кога ти е најтешко“, „Младост“), ја разблажуваат и потиснуваат тагата од интимната и општествена драма на човекот и времето (разделбата со сопругата − 1956 и литературните полемики, конфронтации и напади на неговата поезија), 2. Го ослободуваат битието и запретаниот збор на поетот и 3. Го фрлаат под оној „меч на тишината“ („Осма молитва…“) − страшна тишина, во онаа опасна неизвесна и мудра игра со зборот − „Промената“, со она непозната и мудра жена, со оној „збор што не постои во речникот“ („Молитвите“ и „Небиднина“) − со зборот и љубовта, со песната и жената; со љубовта и омразата; со светлината и темнината, со добрината и убавината, со љубовта (животот) и творењето (песната); со животот и смртта − со небиднината.