This post is also available in: Macédonien

Le poète Aco Šopov*

Георги Старделов (1930-2021), македонски литературен теоретичар и критичар, на Струшките вечери на поезијата во 1977 год.

Georgi Stardelov

work in progress

Postface En chasse de тa voix

Она што така есенцијално го определува поетскиот концепт на Ацо Шопов, според кој поезијата е една од најдлабоките детерминации на човекот, е фактот дека поетот Ацо Шопов стапи во светот на поезијата истиот час кога стапи и во светот на револуцијата.

Тој само привидно егзистенцијален факт се покажа и како превосходно поетски факт; тој на неговата поетска креација ѝ втисна печат на една страсна, на една веxементна и длабоко човечка акција. Во 1941-та, кога згрмеа пушките, неговата песна, раѓајќи се во думаните на војната, и самата војуваше. На тој начин веќе во чинот на раѓањето на неговото поетско искуство тој потврди argumentum ad hominem дека поезијата, дека поетското творештво воопшто, е неумолив чин на едно виолентно, на едно длабоко човечко ослободување, кое е и самото по себе ослободувачко. И токму тој неразделен однос на поезијата и револуцијата, на поетската креација како врвна и непринудена човечка акција, се изразува како meritum на поетиката на Ацо Шопов. Сето тоа се потврдува низ севкупното поетско искуство на овој поет веќе рамно три и пол децении. Да се сфати поезијата и нејзиниот врховен онтички принцип низ големата синтеза и неразделното единство на живеењето и пеењето, тоа е таа црвена нишка што ја поникнува целокупната поезија на Ацо Шопов. Токму тој факт и ја сосредоточи, неговата поезија врз темелите на човечката драма, врз корените на егзистенцијата.

Поезијата на Ацо Шопов постојано е во потрага токму по тие корени на нашата внатрешност, откривајќи ни го од стих во стих нашето најинтимно и затоа најчовечко соочување со самите себе, со пеколот во себе, со човечките кратерски страсти, со недокоснливите бездни на човечкиот ум. Или со еден збор: со драматските вистини и познанија на супстанцијалните темели на животот и светот, токму на овој свет кој, излегувајќи од една од најразурнувачките војни во својата историја, сѐ уште не смогна ум да ги надвладее можностите на една нова и дефинитивно апокалиптична катаклизма. Во таквото пресвртничко време, поезијата на Ацо Шопов е битна претпоставка на пацификацијата на човечките духовни сили, претпоставка на една нова и духовна и морална обнова на човекот и светот.

Ако го проследиме поетскиот континуитет на Ацо Шопов од неговата прва книга Песни (1944) па сѐ до денес, до Небиднина (1963), Гледач во пепелта (1970) и до неговата најнова книга Песна на црната жена (1976), веднаш забележуваме дека меѓу сиве овие негови најзначајни поетски книги суштествува една органска, една неделива естетска и филозофска кохезија. Дури и во песните од Африка, во кои до најсублимиран вид дојде антејскиот концепт на неговото поетско искуство; особено во песните „Настан на езерскиот брег“ и „Светлината на робовите“, кој се изразува во стиховите:

откривајќи ја родината го открив светот,
откривајќи го светот ја открив родината,

Ацо Шопов не гради еден дијаметрално подруг свет, туку само се надоврзува во своето исконско пеење на стариот, продлабочувајќи го и осмислувајќи го него со уште поголема и егзистенцијална и филозофска и поетска длабочина. Така, она што во Небиднина беше доминантно – небиднината како негова универзална и синонимна метафора на неговата поезија, како нејзина речиси поетско-космичка праслика, во Гледач во пепелта и во Песна на црната жена добива една уште поинтегрална оркестрација.

Сериозниот набљудувач и истражувач на оваа поезија и на ова поетско искуство не може да не забележи дека во случајот на Ацо Шопов, кој не е пред сé поет, туку единствено поет, се среќаваме со една ретка кохерентност не само на поетската вокација, туку и со кохерентноста на поетското искуство кое е детерминирано токму од таа фундаментална метафора на неговата поезија – небиднината. Се разбира, тоа кохерентно, и единствено во својата кохерентност, поетско искуство добива метрички и артистички совршенства, но небиднината, во која се закопани како во длабока тишина сите тајни на егзистенцијата, останува егзистенцијална поетска опсесија.

Таа како да е растопена во секој збор, во секоја слика, во целосноста на мисловната и емоционалната структура на секоја негова песна од последната и најзначајната негова поетска фаза. Во Песна на црната жена небиднината е она „црно и огромно Ништо“ она што поетот го определува како исконска страст и непрекината жед на поетот за пронаоѓање на изворите на сеопштото потекло и на својата праслика. Тој континуитет, таа консистентност на поетското искуство на Ацо Шопов потврдува како кај ретките и исклучителните поети постои барем една книга, песна, стих, или макар само една метафора, која најсеопфатно го детерминира нивниот поетски свет и врз чии темели се гради потем целокупната градба на нивната поезија.

Таа книга, таа песна и таа метафора во конкретното поетско искуство на Ацо Шопов е, како што веќе реков, небиднината како фундаментален праелемент, како изворна праслика на неговиот поетски свет. Таа ја натопува со една посебна словенска тага и топлина целокупната неговата поезија. Од неа потекнуваат оние меланхолични штимунзи и настроенија толку карактеристични за неговата песна, од неа потекнува онаа судбинска предестинација, онаа исконска страст да се откријат мрачните свиоци на времето, како што е тоа поетски ингениозно видено во поемката „Светлината на робовите“, особено во првата песна „Тука ме доведе моето провидение“, што сама по себе го детерминира неговиот поетски програм. Меѓутоа, небиднината, таа супстанцијална метафора на овој поет, има во неговата поезија едно специфично, ацошоповско значење.

Да се замислиме над еден стих од неговата најнова поетска книга: „Човекот е огромен, океанот мал“ („Загледан во океанот“) Е ли тоа онаа традиционална романтичарска и неоромантичарска интонација во фалш дивинизација на човекот? Не. За Шопов човекот е безмерно голем, поголем од океанот, зашто човекот е една бескрајна и недоконслива бездна:

птицо преправена во ѕвезда,
кој мисли дека те сфатил не знае што е тоа бездна.
(„Црно Сонце“)

Човекот е, значи, тоа грандиозно и неизмерно суштество кому му нема крај, кој е бескрај во бескрајот, неопфатлив, ниту одгатлив еднаш за секогаш, необјаснив дефинитивно. Човекот е таа вечна, таа крвава, таа драматично конвулзивна загатка на сето постојно, смисла што е неопфатна во својот сеопфат, смисла што на сѐ дава смисла, мера на сите можни мери и затоа смисла што осмислува сé. Зашто човекот е најголемото чудо, највисоката смисла на животот, зашто човекот е еден од најголемите градители во историјата, но и еден најголемите рушители.

Ацо Шопов, како поет на Револуцијата од 1941-та, како поет на непрекинливата човечка револуција, верува во градителските сили на човекот, но не на наивно романтичарски и соцплакатерски начин. И неговата најнова книга Песна на црната жена, исто како и Небиднина и Гледач во пепелта, која ги открива светлините на робовите на Црна Африка, ни дава за право да тврдиме дека човекот, тој горд homo sapiens, е сѐ уште еден од главните протагонисти на „светската болка“, причинител на злото. И затоа речиси низ сите свои стихови поетот го повторува оној познат рефрен од својата истоимена песна: „Треба да бидеме подобри / треба да бидеме подобри!“.

Неговите песни од Небиднина па сѐ до Песна на црната жена ни поставуваат множество прашалници: Зошто и покрај тоа што хоризонтите на добрината, убавината и вистината непрестајно се шират и распространуваат, зошто, сепак, далечината до нив и помеѓу нив и човекот не се смалува? Во што е големината на човекот, зошто е човекот огромен, а океанот мал, кога ништо не е постојано на светов, кога сѐ завршува на еден неизменлив начин – со и во небиднина? И токму во ова фундаментално прашање се кристализира оригиналноста на поетскиот концепт на Ацо Шопов како примордијално егзистенцијален концепт. Небиднината за него не зборува само за човечкиот трагизам, туку и за човечката возвишеност, за неговиот фаустовски и прометејски хероизам. Поради тоа, неговиот поетски трагизам, како чувствување на светот, е активистички, пркосувачки, т.е. виталистички заснован. Зашто, само човекот остава трајна, непоминлива трага:

Земи ме, земјо, или врати ме,
врати ме подолу од овој врв,
подолу од онаа страна на животот,
човечки сили дај ми пак.

О земјо; на земја врати ме,
човек сум, човек да страдам,
да најдам камен жив да се вградам
во некој мост на некој лак.
(„Тажачка од онаа страна на животот“)

Нуркајќи така, речиси до јадрото на егзистенцијата, поетското искуство на Ацо Шопов не ја наоѓа смислата во небиднината како таква, зашто за него човечкиот свет не е царство на мртви и разурнати нешта. Од фактот дека на секој крај, на секој неизбежен и неумолив крај небиднината ги исполнува сите места, од фактот дека „цел век патуваме од себеси до својата небиднина“, од тој факт Ацо Шопов не го гради црногледството како свој поетски Weltanschauung, туку својата хероика, големата и непрекинливата борба на човекот да ја превозмогне минливоста, ништожноста, смртта. Затоа во неговата поезија се пулсира низ една драматична патетика во која се вкрстосуваат светлината и мракот, љубовта и небиднината, минливоста и трајноста, со еден збор, животот и поезијата.

За Ацо Шопов, човекот, кој ја носи небиднината како сопствен крст, е посилен и потраен од самата небиднина, од смртта, од пропаѓањето како такво, бидејќи човекот се трансцендира, зашто тој на светов не е само на помин, туку низ својот сопствен живот се воспоставува во него, зашто се опредметува во определени симболи и паметници кои се потрајни и од него самиот и кои потем трајат со столетија; самопотврдувајќи се во нив човекот трае и зрачи низ нив и кога ја напушта борбата на животот и животот како непрестајна борба:

Стебло што самееш на ридот,
мако во ровка земја,
кој ти ги даде моите очи
што зреат во сонот на твоите лисја?
Погледу зелен, зелено вишнеење,
кој не осуди на исто бдеење?
Стебло што самееш на ридот,
мако во ровқа земја,
од каде твоите длабини во мене,
од каде ти во мојата крв?
Кој ги избриша со рака лесна
сите далечини, сите близини,
кој ни ја досуди таа небиднина,
да бидам стебло, да бидеш песна?
(„Небиднина“)

И големата хуманистичка порака на поезијата и на поетското искуство на Ацо Шопов, која е лајтмотив на целокупниот негов поетски свет од „Очи“ и „Љубов“ до Небиднина, Гледач во пепелта и Песна на црната жена, е токму во тоа што ништо до што се допрел човекот, дека ништо од она на кое е втисната неговата, човечката трага не пропаѓа во ништожност, дека човекот трае длабоко и толку трајно во иднината колку што во неа трае, по него, неговото сопствено дело.

Затоа песните на Ацо Шопов, особено оние од неговата последна поетсқа фаза, живеат во границите на апсолутниот простор на човештвото. Основната нивна супстанција, оној прасупстанцијален елемент од кој тие постанале е оној хераклитовски оган, тој неизгаслив, речиси космички и митски димензиониран оган, кој светли, кој ги распламтува тие неизгасливи пожари во нас и надвор од нас, кој не ни дава да стивнеме сѐ дури во него не изгориме. Тој траен оган во оваа поезија, чија поетска апотеоза е една од најубавите песни на Шопов „Долго доаѓање на огнот“, всушност, е симбол на онаа хераклитовска река на настанувањето и нестанувањето на човекот, која истовремено коинцидира со него, со она најчовечкото и најтрајно што на човека му е дадено и што е потрајно од него самиот – а тоа е љубовта, таа втора одредница на автохтоното поетско искуство на Ацо Шопов, на која тој ѝ ги посвети своите најубави песни. Затоа и можеме да речеме дека во неговата поезија небиднината коинцидира со љубовта, зашто љубовта во поетското искуство на Ацо Шопов е оној единствен начин со кој човекот духовно се обновува како најтрајно од сѐ на светот, зашто само со/низ љубовта човекот трае како суштество на бескрајот во љубовта како бескрај. Така гледаме дека дури тогаш го опфаќаме тоталитетот на поетското искуство на Ацо Шопов кога велиме дека е тој поет на тишината, поет на љубовта и небиднината како едно единствено чувство и чувствување на животот, бидејќи неговата поезија потврдува на еден неодминлив поетски начин дека меѓу љубовта и небиднината нема разлика, бидејќи, како што самиот ќе рече: „Тука се раѓаат сами и гаснат сите нешта“ („Грозомор“).

Македонската поезија во личноста на Ацо Шопов го има еден од своите врвни лиричари. Како и кај неколкуте наши бележити поети, втемелувачи на повоената македонска поезија, неговата песна се карактеризира и со еден богат и мошне слоевит поетски јазик, кој фасцинира со живи, прегнантни, возбудливи и сугестивно експресивни слики кои се преточуваат во еден блескав музикален говор, неверојатно мелодиски звучен, сонорен и сугестивно продорен. Неговата песна е така кохерентно градена што ниту еден збор, ниту една слика не може од тој толку цврст поетски постамент да се помрдне, а при тоа да не се разурне нејзината совршена поетска архитектоника. Но, над сѐ, неговата песна ја карактеризира еден богат внатрешен живот со богата поетска асоцијативност во која колку подлабоко нуркаме, толку подлабоко таа се разранува и раширува па се чини неопфатлива во својата длабоко емоционална и длабоко интелектуална полифонија.

Но, со сето тоа вкупом, неговата песна секогаш имплицира длабоко во себе и еден консистентен морален став. Таа никогаш не ги изневерува моралните прерогативи на пеењето како изворно, како свое автентично живеење, бидејќи извира од еден човек кој е и поет, а не само од еден поет кој е и човек. За Ацо Шопов поезијата е еден од најприродните и најнепринудените начини на однесувањето на луѓето меѓу себе. Кај него е демистифицирана поезијата како „метафизичко чудо“ и затоа таа за него остана истовремено и еден од најчовечките начини да се живее и опстојува во светот, за да може низ неа човекот да се одгатнува самиот себеси и, на тој начин, да ја одгатнува вечната и крвавата загатка на тоталниот проблем на животот. Тој консеквентен морален став на неговата поезија да се остане апсолутно доследен на самиот себе го гледам и во неговиот непрекинлив пледоаје да се остане секогаш свој, да се биде секогаш на својот сопствен извор.

Токму затоа, доследен на своето поетско битие да ја доболува својата песна како своја најдлабока животна судбина, Ацо Шопов беше и остана сиот свој живот само поет.

_________________
* Предговор кон изборот на авторот Поетот Ацо Шопов и воведен збор на вечерта посветена на овој поет на XV Струшки вечери на поезијата (1977), на инаугурацијата на библиофилското издание на книгата на Ацо Шопов Океанот е мал, човекот голем во Центарот за култура и информации на град Скопје (1977) и на вечерта посветена на Ацо Шопов во рамките на Деновите на македонската култура во Загреб (1977). Овој текст е објавен и како поговор на изборот на Ацо Шопов на француски јазик En chasse de тa voix, Paris 1978.

За ова издание е преземен од книгата Доба на противречностите, Скопје, Македонска книга, 1977, стр. 207-215.
____________________
Старделов е автор на монографијата Небиднината: поезијата и поетското искуство на Ацо Шопов, 2000.
Студии на Старделов за творештвото на Шопов work in process
По повод Ветрот носи убаво време, 1958
Нуркање во длабините на битието, 1970
Поетот Ацо Шопов, 1977
Поговор на Гледач во пепелта, 1991
Првата деценија од поетското творештво на Ацо Шопов, 1993