Шлагери и музика *

Владо Малески и Ацо Шопов, веројатно во 1958 год.

Владо Малески

Критиката не е никаква касатура во рацете на критичарот-сејмен што чека во пусија над трнливиот и каменлив пат на уметноста да минат крај него автори и „автори“ за да им ги одреже на сите од ред главите а потоа задоволно да ги пребројува. Таа не е ни одбрана по секоја цена, докажување (при здрави очи) дека е црното бело. Уште помалку е критиката… онаа народната: „Дури да му речам: волк! ќе му речам: јагне!“

А во критичките написи „Стихови за маката и радоста“ (Млада литература), „Околу критериумот за интимната лирика“ од Д. Митрев (Разгледи бр. 2) и „Размислувања за поезијата денес и кај нас“ од Б. Заревски (Разгледи бр. 1) – има елементи или од едното, или од второто, или од третото:

– Млада литература јаросно ги осудува маките и радостите на Ацо Шопов, не можејќи (или не сакајќи) при тоа да ги одбележи несомнените, иако скромни, постигнувања на поетот во оваа збирка.

– Д. Митрев, тврдејќи дека тоа во Млада литература многу потсетува на декретоманство и изјавувајќи дека е тој повеќе и од критичарот во М. Л. поборник „За висококвалитетни уметнички опсервации на херојското, на победоносно револуционерното…“ – повикува да ги „Ослободиме творците на уметноста од такви високопарни, а всушност крајно нерезултатни настојувања“. При тоа тој настојува и се напиња да покаже дека во последната збирка на А. Шопов нема ниту раска од песимизам, дури ни во „Есен“ (,,Ништо поособено!“ – извикува тој)¹.

Колку и да се напињаме да ги оправдаме неуметничките фабрикати на паролаштвото со некаков си „повишен и распеан општествен и личен оптимизам“; колку и да затвораме очи пред опасноста од уметниковата вовлеченост во себе си или пловење по стратосферата на изолираното од животот „царство на уметноста“; колку и да ги задушуваме со крпи на квазиспокојството сирените што свират тревога од проконтрабандираната декаденштина; колку и да храбриме некои од уметниците дека најназад „си го нашле својот фах“ (иако немало никаква нужда да го барат та да го најдат, бидејќи тоа не е ништо ново туку враќање на она од порано), − сепак проблемот си останува несимнат од дневниот ред. Дотолку повеќе што за слободата на творештвото (плеоназам, зашто нема и не може да има никакво вистинско творештво без слобода на духот, која може да егзистира и егзистирала и при една политичка неслобода) каде нас, се чини, постојат и такви уложни разбирања, што од своја страна во многу ја осветлуваат состојбата во творештвото на некои уметници (не само поети). Последната збирка на Ацо Шопов и последната изложба на македонските художници, можеби, се најзборлести (но не и самечки) манифестации на тие и таквите разбирања.

Овие неколку години А. Шопов, меѓу другото, се јави со поемата „На Грамос“, на тема: граѓанската војна во Грција, и со збирката Стихови за маката и радоста. Иако на моменти го привлекува вниманието и чувството на читачот со нему својствените лирски акценти, сепак во На Грамос Шопов не ги прескокнува рамките на познатите кај нас стихови од рангот на паролаштвото. Меѓутоа друг е случајот со Стихови за маката и радоста. Кога читам некои од овие песни, иако презаситени со „солзи“, „навлажени очи“, „смрт“, „гроб“, „есен“, „презрен“, „пусто“, „бездомник“, итн. − јас сепак чувствувам дека, додека се леело мастилото на празната хартија на столот од поетот, се разлеала и душата негова, и чуваствата негови, и болката човечка на едно скршено срце. За разлика од песните под општ наслов „Земјата и туѓинци“ во кои ја нема таа непосредност и сраснатост на напишаното со бранувањата на поетот.

Од друга страна, една рекапитулација на годишните изложби на македонските сликари ќе нè доближи до некои изјаснувања на разбирањата што ги спомнав погоре.

Еве како стои сразмерата по тематиката на сликарските и вајарските творби изложени од I до VII изложба:

1945 год. од 114 изложени творби 51 се на тема од војната, изградбата, националноослободителните борби и разни портрети на раководители и др.

1949 година художниците изложија 103 дела а од нив 28 се со оваа тематика.

1950 година изложено 118 од кои 23 на таа тема.

И најназад – последната изложба фантастично го намалува бројот на изложените творби што ја третираат горната тематика [војната, изградбата, народноослободителните борби и разни портрети на раководители] до сè на сè: осум! од вкупниот број на изложени работи: 174 [во 1945, на пример, од 114 изложени творби, 51 биле инспирирани од наведената тема].

Интересно е да се проследи секој художник пооделно како се ‘ослободувал’ од изложба до изложба од овој тематкси „баласт“ (почнувајќи со 1949), но тоа ќе ни одземе многу време и простор. А сепак, нека ми е позволено тоа да го сторам со Томо Владимирски, кој на времето беше дури и награден токму затоа што озбилно (а испадна „озбилно“) се зафати со третирања проблеми од нашата револуционерна стварност (друго е прашање каква вредност имаа тие негови платна, а уште подруго − дали воопшто беа нужни такви награди). Во 1945 год. Владимирски изложи 11 слики а од нив осум носеа име „На стрелање“, „Партизанска колона“, „Во борба“, „Бомбаш“, итн. Меѓутоа 1952 год. од 10 творби − ниеден “бомбаш” или што и да е од неговите порано омилени теми.

Па што е ова?

Всушност, овдека се работи за таканаречената „теорија на шлагери“: до 1948 год. се пееше едeн шлагер − велат тие − а тој се викаше „социјалистички реализам“; денес се пее друг шлагер: „слобода на творештвото“. Тогаш било такво времето и се твореа такви работи. Денес инакво… Тие или не можат или не сакаат да разберат дека е во најмала рака неумесно да се говори за два шлагера. Постојат само шлагери и убава вистински уметничка, прочувствувана музика. И до 1948 и од 1948!

Тогаш!… тогаш имаше кај некои и злоупотреба со најголемиот настан во историјата на нашите народи, настан што го окупира битието и на најзаборавениот човек, ги разбуди неговите скриени и затлеани мечти, го вивна во сферите на онаа поезија што се вика: Револуција. Злоупотреба, велам, зашто имаше случки: со една прикрпена петокрака ѕвезда да се „актуализира“ портретот, останат некаде во потонот и покриен со пајажинена ципа, како „партизан“ или „пионер“ или што и да е. Па дури и без петокрака. Достаточен беше само текстот во каталогот слика бр. тој и тој – „првоборец“ на пример. Да бидеме искрени. Го имаше тоа.

Имаше и вистински усилби кај некои да ја совладаат комплицираноста на животот што создаде и создава живот, да се најде инспирација во раскошно богатата револуционерна стварност и таа уметнички да се доживее. Меѓутоа, по неколку опити во оваа област², Мартиновски се врати на Цигaнитe, Личеноски на афионите (ете тоа враќање некои го викаат „наоѓање на својот фах“), а А. Шопов (и други) ја пригрли „интимната лирика“.³

Овдека се работи, по право, за предметот на уметниковите инспирации, за онаа моќна сила што треба да го пушти во движење она што го викаме творечки дух, уметничко согорување, откинување дел по дел од својата енергија за уметноста, за пресоздавање од стварноста – нова, постварна стварност. А стварноста е пред сѐ личноста на човекот која, како тврди Митрев, „никогаш не била само homo politicus“, а не вели дека таа уште помалку била и homo tragicus, само homo… не звам ни јас веќе како. A homo секогаш си бил homo и тоа конкретен човек, во конкретно време и простор. Спрема тоа, ако оптужбата на Млада литература за невоспевање борбената стварност каде нас и за Шоповото завлекување во „интимитет“ значи „осиромашување на неговите (на тој homo – В. М.) човешки и човечки комплекси“ (Митрев), тогаш за мене е уште поголемо осиромашување на човечката душа нејзиното, речиси, исклучиво експлоатирање за тие „интимитети“. И уште нешто: ако Митрев го изедначува барањето на Млада литература со ограничувањето човекковата личност само на homo politicus – тогаш, токму затоа што не смеат да се изедначат тие две работи, јас сум безрезервно за тоа барање и покрај опасноста да ми се извлече и мене (за аналогија) некој цитат од информбировскиот „Литфронт“. А тоа барање е: на нашиот живот полн со јунаштва и снага му треба поезија, на силата, стремежите и верата.⁴

Да бараш поезија (односно уметност воопшто) на силата, стремежите, верата, – тоа не е никакво декретоманство, а уште помалку сведување човечката личност само на homo politicus. Тоа значи да бараш уметност што ќе навлезе длабоко во човекот на нашето време, што ќе дише со него и во него, во која тој ќе се открие самиот себеси. А тој човек се борел и се бори, учествува во оваа грандиозна Револуција, љуби, мрази, пее, плаче, гине на границите, оре по стрништата, завртува текови на реки, раѓа и умира, – кусо речено: се врши она, за нас животоносно, чинодејство – согорување на честиците од заедницата што се викаат Јас. И зошто, добога, тој денешен Јас e politicus ако бил граничар, комунист, задругар, член на работнички колектив? А зошто не е politicus племиќот Оњегин, Шекспировиот војсководец Отело или ренесансниот, но сепак папски, Христос? Зар помалку politicus (односно) – apoliticus е „стариот морен патник“ во лошата „Есен“ од некои неуспели стихови на „барабанџиството“? Или зар нема поголема човечна топлина во „политичките“ „Очи“ отколку во „интимните“ стихови „Возот јури“ итн.

Мене ме боли кога ги читам стиховите од „Не љуби ме“ и уште некои. Во нив јас гледам напор на еден неоспорен талент, чувство на еден искрен поет. Но, болката не е во тоа што поетот споделува со читателот една длабоко прочувствувана интимност, туку од фактот дека „Сефедин“ – таму на крајот на збирката – не е така доживеан и претставува само лоша копија на Багрицки та, чиниш, во тој додаток како самиот автор да говори: „Еве ви и стихови за општонародните маки и радости, а не само за моите! Гледајте, јас си го исполнувам и тој долг!“

А болниците на Србо Ивановски? А пејзажите и пејзажите на изложбите (меѓу кои има навистина чудесни остварувања, особено во споредба со тие поранешните)?

Оваа појава на оддалечување од животните проблеми на средината во која се живее и твори не смее да се засолнува со никакви објаснувања за „обогатувањето“ на уметничката тематика. Зашто тука кај поединци не се работи за никакви навлегувања во многубројните пори на стварноста, туку за едно повлекување назад и за поедноставување токму на таа стварност. Ако уметникот е слеан во општиот организам што твори со еден невиден итензитет, тогаш тој не може да дејствува одделно од него туку субјективно во него. А ако во тој однос не е нешто како што треба, тогаш секако ќе се случи да се ограничиме на оној тесен свет што бргу буѓосува меѓу четирите ѕида. И тогаш, дури и при постење на талент, ќе создаваме недоносчиња штом се опитаме преку уметничкото творештво да излеземе надвор од тие четири ѕида. Оттука и тие „револуционерни“ и „социјалистички“ еклоги а не вистински уметнички остварувања.

Тоа е сепак основното над кое треба да се замислиме кога говориме за слободата на творештвото и за „теоријата на шлагери“ која е, за жалост, донекаде и пракса. Не сакам да западнам и самиот во друга крајност та, укажувајќи на ова извитоперено толкување на нашата творечка, да речам, програма – да го порекнувам она што каде нас се појавува како „интимна лирика“ (иако го оставам отворено прашањето: дали сѐ уште може да се пее по онаа „ах, мила моја, на колен’ ти падам“…?). Зашто човечката душа − толку повеќе уметниковата − не е едноструна гусла, туку богата, совршено осетлива цитра со бескрајно широк дијапазон од тонови на чуваства и бранувања. Та затоа, ако сакаш да го чуеш вибрирањето на секоја нејзина струна, да ја почувствуваш нејзината волшебна музика, тогаш мораш нежно да пребираш (нежно а не да драскаш!) по сите струни, напнати до раскинливост. А душата на нашиот човек еве со години ја свири химната на Револуцијата – широка колку и бескрајноста на редицата од нејзините сопствени струни. Уметникот мора да ја чуе оваа химна. Во литературата таа веќе звучи во Давичовата Песна, во Ќосиќевото Далеку е сонцето, во Ќопиќевиот Пробив а тука меѓу нас, ја почувствувавме и во Селото зад седумте јасени на Славко Јаневски. Таа ќе се носи и од сликарските платна, и од стиховите на вистинскиот поет, и од концертните подиуми…

Тоа е закон на времето, закон на уметноста. Зашто, ѝ го одземеш ли животот на уметноста − таа престанува да биде уметност. А животот не е душевна пустовина. Тој не е ниту само мака ниту само радост.

________________
¹Каква полза има читателот, каква полза Ацо Шопов ако оваа безизлезност на еден староморен песимист (,,јас сум само стар и морен патник“) се покрива со наивното „тажно есенско настроение“? Што е тогаш песимизам?

² Да се разбереме: јас говорам за тематика а не за уметничката вредност на творбите.

³ И сега кај нас многу често може да се чуе дека опасноста не треба да се бара во западноевропската декаденштина туку во паролаштвото. А некако по инерција − на паролаштвото му се противставува таканаречената „интимна лирика“ или ослободувањето од „народноослободителните“ теми. Како да не е исто толку неуметност бескрвнито стихување или обличување на борбени и револуционерни пароли (ако се тоа) колку и паролите (ако се тоа) за беспатици во животот и несреќни љубави!

⁴ Критиката во Млада литература е напишана со не мала доза на младичка препотентност, самоувереност и негаторство. Но, тоа е природно иако не неизбежно. Па сепак има во неа многу зрнца на вистината и на места позитивни стремежи. Дотолку е порадостен фактот што токму младите (за разлика од некои нивни врсници во Младост и Кругови) инсистираат на оној предмет за инспирации наречен револуционерна стварност.

________________
* Текстот е објавен под наслов „Шлагери и музика − Неколку белешки во врска со тематиката и ‘интимитетот’“, Разгледи, бр. 3, 12.02.1953, стр. 9−10.

Прочитајте ја реакцијата на Ацо Шопов, „Место одговор”, објавена во списанието Современост, истата година.