Зборот на раѓањето* 

(Раѓањето на зборот на Ацо Шопов) 

Радојица Таутовиќ (1923-1998), српски литературен критичар

Радојица Таутовиќ 

Поетот и обичниот „смртник“ се јавуваат како сопатници на друмот на времето. Во моментот кога обичниот човек ќе се најде пред некој свиок или препрека, тие стануваат соговорници. На тие места се појавуваат критичните прашања на историјата и егзистенцијата. Тогаш човекот ќе се присети од поетот да побара одговор на појавеното прашање. Еден прашалник од тој вид, во претпоследната деценија од нашиов век, се оцртува во видот на неутронската бомба. Може ли некој поет да одговори на ова застрашувачко прашање?

Се чини дека може Ацо Шопов. Одговорот на овој поет би бил содржан уште во самиот наслов на неговата книга Небиднина (1963), зашто, споменатата бомба и не е ништо друго освен инкарнација на небитието (или ништожноста). Таа „метафизичка“ ништожност во неа добила свој историски и технички облик.

Како да му се обраќа на современиот човек, кого што го вознемирува споменатото прашање, во песната „Небиднина“ Шопов вели: „Патував долго, патував цела вечност / од мене до твојата небиднина“. Потоа, идентификувајќи се со својот сопатник и соговорник, поетот додава: „Патував долго, патував цела вечност од тебе до мојата небиднина.“ Поетот и човекот, во текот на овој дијалог, би биле поистоветни на судбинскиот пат, кој се заканува да се сврти во бездната на ништожноста.

Меѓутоа, треба да се забележи дека Шопов таа ништожност не ја сведува на метафизичка категорија; за нашиов поет таа е историска и физичка појава на човеко-убиството: „Пред мене труп… / зад мене труп, / крај мојте нозе се грчи брат / и крв му плиска од пресечен врат“. Зборот на поетот е дотолку поблизок до одговорот на мачните прашања на човекот.

Оваа блискост ја зголемува фактот што поетот не се задоволува со едноставното укажување на ништожноста. Говорот на Ацо Шопов ја соопштува подмолната борба на нишножноста и битисувањето. Пред неговиот интуитивен поглед таа борба се открива како мајка на самата убавина.

Би можело да се рече дека овој поглед го пробива видокругот на извесни најлуцидни поети и писатели. Пол Валери мисли дека ништо не е така убаво како она што не постои. Наспроти него застанува Сартр. Ако овој егзистенцијалист сме го разбрале како што треба, убавината тој ја дефинира како „густина на битието“. Според тоа, што е убавото: постоење или непостоење?

Соодветниот одговор Шопов го наслутува тогаш кога во убавината ќе го согледа решението на противречноста меѓу постоењето и непостоењето. Убавината, за него, носи печат на непостоење. Тоа може да се разбере во стиховите: „Убавото е убаво и поминува. Останува тагата“. Очигледно, минливоста овде би била еквивалентна на непостоењето. Освен тоа, значајно е тоа што ова објавување на Шопов на убавината оддава созвучје со едно искажување на Томас Ман. Мутемнет, романескната жена-јунак во Легендата за Јосиф вели дека поминливото човечко тело е поубаво отколку трајниот кип од бронза или гранит. Поткрепен со тоа созвучје, зборот на македонскиот поет не ја ограничува убавината на вистинска поминливост, на поминливоста која ѝ одговара на ништожноста.

Убавината Шопов ја гледа како прегратка на ништожноста со постоењето. Ова второто го слават „Молитвите на моето тело“. Зашто, што би можело да биде телото, ако не самото битие? Зборувајќи за телото, поетот изјавува: „Ќе биде и утре какво што е сега“. Тој ја афирмира релативната трајност на телото, односно неговата егзистентност. Со ваквата афирмација, несомнено, поетот ги порекнува оние свои толкувачи коишто заклучиле однекаде дека, кај него, „телото станува мачнина, непостоење“.

Во светот на Ацо Шопов телото не останува тело, но и не се пресоздава во чисто непостоење. Тоа се прегрнува со ова последново, а таа „прегратка“ е една повисока синтеза која ги надминува и постоењето и ништожноста. Според Шопов, таквата синтеза ја овоплотува извесно дрво: „Дрво на животот. Храм на мртвите. Баобаб.“ (песната „Баобаб“).

Не задлабочувајќи се во митолошката заднина на оваа поетска слика, сега е можно да се забележи дека баобабот го симболизира постоењето или настанувњето; всушност, растот му е својствен на дрвото како такво. Значењето на овој симбол се обелоденува во светлоста на Хегеловата идеја дека „чистото битие“ и „чистото ништо“ се соединуваат во настанувањето (das Werden). Зрното додека станува стебленка, тоа и е и не е зрно. Настанувањето, како лајтмотив на поезијата на Шопов, разбирлив израз нашло во стихот: „Секоја утрина се будам млад како сонцето“ (од песната „Младост“). Изразувајќи го истиот лајтмотив на друг начин, поетот си наложува на себеси: „Пронајди збор на раѓање, на лелекање“.

Текот на постоењето и текот на ништожноста така би се слевале во хераклитовската река на постоењето (или на битисувањето). Но, како што е покажано, двата тека се слеваат во убавината. Според тоа, убавото за Шопов не би било она што постои, но ниту она што не постои, туку она што настанува. Со други зборови, убавото е она што се раѓа и расте. Уште подобро: тоа е она што се создава. Ако е дозволено поетовата мисла да се опфати со некој вид математичка формула, тогаш убавината може да се означи како функција на настанувањето.

Одговарајќи на прашањето на поетовите сопатници и соговорници, изложената формула го вклучува императивот: Настани!

2
За да не би исчезнал, човекот мора да стане нешто повеќе отколку што е. Но, каде исчезнува човекот? Во што се губи?

Колку што знаеме, најдлабокиот и најконкретниот одговор на поставеното прашање го дава Маркс. Тој прв објави дека човекот исчезнува во сопственото онестварување (die Entwirklichung). Наемниот работник, според Маркс, се онестварува (се дереализира) кога ја остварува работата. Произведувајќи стока и вишок на вредност, тој ја разорува својата работна и животна сила, значи своето човечко постоење. Тој се лизга од постоењето во непостоење.

Оваа човечка дереализација Маркс ја осветли не само во своите младешки Економско-филозофски ракописи (1844), туку и во подоцнежните, во позрелите трудови како што се Основите на критиката на политичката економија (1857-1858). Откако го опишува процесот на остварувањето на наемниот труд, авторот на Основите заклучува: „Тој процес на остварување (dieser Verwirklichungsprozess) е исто така и процес на онестварување (der Entwirklichungѕрrоzеѕѕ) на трудот. Трудот се поставува објективно, но таа своја објективност ја поставува како свое сопствено небитисување…“

Според дадениот заклучок, експлоатираниот работник постои како објект, но не постои како човечко суштество. Тој се појавува како човек, но во суштина повеќе не е човек (туку своевиден предмет или жив алат). Сѐ на сè, онестварувањето го редуцира човекот на човеколик привид без човечка суштина.

Спуштајќи ја својата поетска сонда во „метафизичкиот“ понор, Шопов не еднаш успева да сондира такво oнeстварување, какво што почувствувал во разните појави, па и во човековата идентификација со нечовечките суштества како што е дрвото. Таа идентификација се огласува во прашањето на поетот „Кој ни ја досуди таа небиднина / да бидам стебло, да бидеш песна“? Меѓутоа, онeстварувањето не се запира на тоа. Тоа го изедначува човекот не само со нечовечките суштества, туку и со неживите предмети: „Ни мртвите се мртви ни живите живи“ (во песната „Долго доаѓање на огнот“). Луѓето овде се појавуваат како живи суштества, но во суштина не се тоа. Тие се дереализирани како живи луѓе. Сведени се на привидот на човечкиот живот.

Се разбира, Шопов не ја „версификувал“ Марксовата теза за човековото онeстварување. Не се работи за некоја слична версификација, туку за тоа што самостојната визија на поетот и соодветствува на наведената теза. Или, што е исто, поезијата на Ацо Шопов оддава спонтано созвучје со Марксовата идеја. Допирајќи до човековото онестварување, поетовата интуитивна сонда продрела во една метафизичка длабочина, до која стигнуваат само најсилните поети и мислители.

Ни тоа сѐ уште не е сè. Кога го достигнува прикажанoтo oнeстварување, Шопов истовремено ја „допира“ и неговата внатрешна дијалектика: тој почувствува дека онестварувањето мора самото себеси да се негира. По сè се чини дека оваа негација ја навестуваат стиховите: „Човек сум. А што е човек? / Пред мене празнина, зад мене празнина, / Празнина што сама се пали.“ (од песната „Тажачка од онаа страна на животот“). Судејќи според целиот контекст во кој се вклопува наведенава „тажачка“, хераклитовскиот оган на настанувањето би бил оној пламен што ја пали празнината на онестварениот човек. Тој би ја исполнувал со ново постоење.

Истиот оган пламти во љубовта, токму кај девојката, мајката, жената на која поетот ѝ довикува: „Ти – скаменета пред влезот на овој храм со моќно име: ПОБЕДУВАМ“. Инкарнирајќи ја љубовта, раѓањето и сè што ја создава човечката суштина, жената навистина може да ја победи човековата дереализација, односно неговата “испразнетост“.

Но, огнот на настанувањето пламти не само во љубовта, туку и во песната. Според Шопов, поетското и уметничко создавање оттука би значело негација на човековото онeстварување. Засега не би се задржувале на таа негација. Исто така, во загради би ја ставиле и поетовата специфична визија на времето.

Враќајќи му се на лајтмотивот на настанувањето, при оваа прилика треба да се истакне дека тоа надвишува во дејствувањето. Ако може да му се верува на Хегел, дејствувањето би ги зафаќало поезијата и литературата, додека останатата уметност би се ориентирала кон битието. Толкувајќи го тој став на Хегел, вака го изложува еден коментатор: „Порано во (Уметноста) човекот бил свесен за себеси како Sein; сега (во Литературата) станува свесен за себе како дејствување“ (Александар Кожев: Како читати Хегела. Сарајево, 1964). Следствено на тоа, поетскиот збор би можел (дури и би морал) да се спецификува како делотворен збор.

Изгледа така се спецификува и говорот на Ацо Шопов. Тој настојува дејствувањето да му го спротивстави на секое страдање кое го испразнува и го онестварува човекот. Ваквиот стремеж ја сигнализира пораката: „Јас ќe се откорнам од сета вековна немоќ“ (од песната „Кажи ми небо“). Очигледно, поетот се пробива до моќта, а со самото тоа и до чинот. Сега се гледа што значи неговиот одговор на прашањето на сопатникот и соговорникот. Тој одговор значеше: Настани! Всушност, тој значи: Дејствувај!

Имено, човекот станува она што прави од себе самиот. Со својот чин, и единствено со него, човекот и може да ги совлада оние трагични спротивности, коишто го стегаат како клешти, за да би го смачкале и за да би го преправиле во ништожност.

Македонскиот поет ги согледува како спомнатите спротивности, така и можноста за нивното активно совладување. Ова цело согледување би го изразувале стиховите: „Ветрот вилнее и јачи./ Ветрот носи убаво време.“ Водејќи сметка токму за тоа, тешко е да се согласиме со оние аналитичари кои сметаат дека во светот на Ацо Шопов доминира „апокалипсата“, поточно трагиката. Затоа што нашиов поет трагиката ја доведува до катарза. Така, во песната „Убавината“ еден катарзичен момент одбележуваат зборовите: „Изгаснувам во грч и умирање/ и се враќам в живот како песна.“ Како умирањето што ја означува трагиката, така враќањето во живот претставува катарза. Оваа, подоцнежнава, може да се вкуси не само во тесната, туку и во борбата и љубовта. Ако трагиката опишува круг, катарзата го отвора тој круг за да би го развила во спирала.

Кога во делото на Ацо Шопов трагиката би надвладувала сама, тоа не би отскокнувало којзнае колку од останатата поезија, која денеска е преплавена со „трагични” оплакувања. Би можело да се рече дека денешните поети скоро се промениле во професионални тажачи. За разлика од нив, Шопов трагиката ја довел до катарза. Современите стихотворци тој ги надвишува во значителна мера уште со самото тоа.

Не би било претерано да се рече дека Шопов – во некоја рака – ги наткрилува и класичните трагичари. Зборувајќи поедноставено, овие трагичари претпоставуваа дека функцијата на катарзата ја врши сознанието. Шопов пак, од своја страна, наслутува дека таквата функција може да ја врши само она сознание кое преоѓа во соодветен чин. А тој преод го овозможува делотворниот збор. Меѓу останатото, и песната.

3

Читателот во првиот момент е обземен од впечатокот дека зборот на Ацо Шопов не му одговара на активирањето на изречената мисла. Тоа активирање таа би го спречувала со едно свое обележје, обележје на коешто руските формалисти би можеле да го применат својот термин очуднување. Во говорот на нашиов поет обичните појави стануваат чудни.

Ваквиот говор се соопштува во песната „Црно сонце“, и тоа во изразот: „Дрвјето трчаат боси“. Самиот за себе, секој елемент на овој израз се јавува како најобична претстава. Навистина, што има чудно во дрвото, или во трчањето, или во босотијата? Но, овие обични елементи поетот ги доведува во чуден однос, затоа, што на дрвото му припишува боси нозе, а потоа и трчање. Читателите мораат да застанат пред чудниот израз за да би го „дешифрирале“. Јасно е дека тој застој ја забавува трансформацијата на зборовите во чин.

Оваа трансформација, од една страна, ја забавува поетовиот чуден јазик; од друга страна, таа е спречена со обичниот говор. Овој вториот личи на излижана гума поради која автомобилското тркало „шлајфува“ во место. Секојдневното дрдорење сѐ помалку стигнува до некоја смисла и дејство. Многу поети, за да не би потонал поетскиот јазик во поплавата на таквото дрдорење, прибегнуваат кон еден очаен и парадоксален потег, тоест кон отстапување од зборовите во молчење. Сузана Сонтаг, поради тоа, импровизира една цела „естетика на молчење“.

Шопов исто така ја почувствувал потребата опишаното дрдорење да го пресече со „мечот на тишината“. Ceпак, тој не е расположен алтернативата да ја побара во молчењето. Вистинската алтернатива според него би била „збор што не постои во речникот на секидневните средби, на секидневните поздрави,“ („Осма молитва на мое то тело…“). Тој се надева дека ваквиот збор ќе се пробие во сѐ она што е неизговорено („Тажачка од онаа страна на животот“).

Тој е повеќе или помалку „чуден“, додека секојдневниот говор ни изгледа отповеќе обичен, така што малку не импресионира, а уште помалку не поттикнува кон чинот. И овој збор и овој говор предизвикуваат застој на патот од кажувањето до дејствувањето. Но, во првиот случај застојот е поминлив; напротив, во вториот, тој е траен. Кога е условен од поетовото чудно кажување, застојот е момент на собирање сила за скок. (Се разбира, во прашање е „скок“ од зборовите во чинот).

Доколку мораме да застанеме на поетовиот збор како таков, тоа се случува не само поради неговата чудна форма, туку и поради неговата специфична содржина. Веќe е забележано дека зборот на Ацо Шопов содржи некоја продлабочена визија на настанувањето. А настанувањето тешко ѝ се предава на вербалната фиксација. Тоа не дозволува да биде збиено во зборот, како ни реката што не може да се влие во чашата.

Дека нашата претстава и мисла постојано остануваат неадекватни во односот спрема стварното движење, тоа го констатира и самиот Ленин. Во својот Конспект за Хегеловите предавања од историјата на филозофијата тој ја истакнува следнава забелешка: „Изразувањето на движењето со мисла секогаш е огрубување, умртвување, – и тоа не само со мислата, туку и со чувството…“ Оваа неминовна неадекватност ги затемнува и Хераклитовите искажувања за постоењето; мудрецот од Ефес затоа го нарекле Мрачен Хераклит.

Таа внесува нешто темнина не само во зборот на античкиот филозоф, туку и во говорот на нашиот современ поет. Ова затемнување на својот говор го забележува и самиот Шопов. Тоа го потврдува песната „Раѓање на зборот“. Но, таа слабост на говорот на поетот не може да се оддели од неговата вредност. Слабоста е затемнувањето со коешто сме овде преокупирани. Вредноста е во пробивањето на поетовата мисла во длабочината на настанувањето (или на движењето). Зборот на поетот морал да потемни, бидејќи го изразил означениот пробив (значи, пробивот во нешто коешто не може сосема адекватно да се изрази).

Опфаќајќи го зборот за движењето, поезијата на Ацо Шопов го вклучува и движењето на самите зборови. Ова второ движење го одредува историјата на македонската и југословенската книжевност, но и внатрешната логика на творештвото на поетот. Во овој момент не би сме се осврнувале на спомнатата историја, туку би сме забележале дека оваа логика го воспоставува дијалектичкиот однос меѓу целоста на опусот на поетот и неговите поединечни делови.

Очигледно, секој дел е сместен во целоста. Меѓутоа, помалку е јасно дека целосноста на творештвото на поетот се огледува скоро во секоја од неговите песни, како светот (според една стара изрека) што се огледува во капката вода. Оваа поставка од научна страна би ја оправдал заклучокот на биологот-нобеловец Жан Ростан дека од секоја ќелија може да се развие цел организам. Слично на тоа, целосноста на опусот на поетот би можела да се изведе од некој нејзин составен дел; дотолку побрзо, еден нејзин дел би можел да настане од предходниот.

Да се задржиме на книгата Небиднина (1963). Таа се појавува по збирките Песни (1944 и 1945) и На Грамос (1950) Изгледа дека оваа подоцнежна книга им противречи на овие предходни збирки. Грубо зборувајќи, овие ги надахнала заедниичката акција, додека Небиднина објавува некоја самотна медитација. Читателите можеле да бидат изненадени со овој пресврт од пламената револуционерна „политика“ кон мрачната „метафизика“.

Тој парадоксален пресврт, всушност, се сведува на едно логично движење. Ако авторот на Песни во текот на својот воен поход гледал лешеви, во тие хекатомби не ја назрел ли тој уште тогаш идната „небиднина“?

Но, Шопов продолжува да ја следи внатрешната логика на својата поезија. Се чини дека таа почнала да го враќа кон првобитниот активизам. Ова враќање, при тоа, не би значело затворање на кругот, туку ново отворање на развојната спирала. Зашто, поетовиот ангажман сега се изразува на повисоко ниво и во нова форма. Како што се огласува во 1944 година со искрениот патетичен тон, така сега зазвучува со една сатирична нота. Потивко или погласно, таквата нота вибрира во разните периоди на поетот, во разните негови песни, па и во „Старо купувам“. Купувачот на старо во таа песна извикува: „Старо купувам, ново претпродавам. Симни, господине, жив ти дечињата, …“

Доколку смееме да имаме верба во својот впечаток, ние би сме рекле дека таа сатирична нота започнува да преовладува во последните години од создавањето на поетот. Судејќи според сè, творештвото на Ацо Шопов тука зема една ориентација која што одговара на ургентната потреба на нашето време. Но, дали поетот имал доволно енергија до крајот да ја следи таквата ориентација, што би се рекло, до поетското остварување со убедлива вредност? Бидејќи поетот во меѓувреме умре, прашањето ќе остане отворено.

Меѓутоа, во целост, зборот на Ацо Шопов може да одговори на разни прашања кои луѓето ги поставуваат на разни делници од својот пат низ времето, како и секој автентичен поетски израз, тој збор се одликува со одредена полисемија. Во секој нов момент може да надвладее друга нејзина смисла; поради тоа, таа секогаш е присутна и дејствителна.

Да ја земеме именката дрво, значи еден од најфреквентните изрази во речникот на Ацо Шопов. Полисемијата на таа именка го осмислила стихот: „Пронајди збор што личи на обично дрво“. Дадениот стих има двојна смисла. Бидејќи човечкиот збор го идентификува со нечовечкото битие на дрвото, тој може да значи човеково oнeстварување (онечовекување). Но, со оглед на тоа што дрвото е битие кое расте, истата идентификација може да значи растење на човекот и на неговите зборови. Во првиот случај наведениот стих би ја навестувал дијагнозата на современата состојба на човекот; во вториот, тој би ја скицирал терапијата. Во секој случај, тој би одговарал на прашањето на современиот човек, кој бара излез од својата состојба.

Ако оваа состојба се дефинира како човеково онестварување, тогаш излезот би бил во натамошното човеково растење. Единствено по патот на ваквото растење homo sapiens-от би можел да ја надрасне својата дереализација, која го влече надолу, во ништожноста или во „небиднината“.

Во разгледаниот стих се огледува целосноста на делото на поетот. Според тоа, делото на Ацо Шопов одговара на некои јазелни прашања на денешниот човек. Благодарејќи на овие одговори, Шопов останува наш соговорник. Нашиот разговор со него не е завршен.
_____________________

* Зборот на раѓањето (Раѓањето на зборот на Ацо Шопов), Современост, 1983, год. 33, бр. 4, стр. 69-77
Превод на македонски: Науме Радичевски.
_____________________