Елизабета Шелева, македонски литературен критичар и теоретичар

Поетиката на телото во творештвото на Ацо Шопов*

Елизабета Шелева

Во своето кратко обраќање до читателите, Јасмина Шопова, приредувач и преведувач на најновиот, двојазично објавен поетски избор од лириката на Шопов (Лузна=Stigmate, 2001 г.), пишува: „Речиси дваесет години, бескрајниот молк на татко ми тлее во мене и ден по ден, наместо него, ми го раскажува неговиот фениксовски сон. Пренесувањето во францускиот јазик на овие песни, што во пепелта ги гатаат знаците на нашата сопствена небиднина, беше за мене единствен начин да го споделам неговиот сон… Да поразговарам со тишината“.

Постојат повеќе начини да се разговара со тишината, како и повеќе тишини со кои може да се стапи во неизвесен разговор.

Пред точно 10 години пишував текст за совпаѓањето на Еросот и Еидосот во лириката на Шопов. Тогаш ја толкував поемата „Небиднина“, како возбудлив поетско-философски именител на неговите онтолошки немири и како моќен неологизам на растреперената битијност (т.е. граничен допир со Битието), остварен во неговата поезија. Овојпат, посебно ќе се задржам на теловноста, како суштествена и интегрална одлика на поетското кредо на Шопов.

Таков воедно ќе биде мојот сопствен начин „да поразговарам со тишината“ на Шопов, која е, несомнено, богата, плодотворна и интригантна тишина.

Се решив да го проследам циклусот „Молитви на моето тело“, објавен во збирката Небиднина, во 1963 година, а која му припаѓа на т.н. трет круг (или, трета фаза) од неговото творештво, чиишто главни одлики се токму поетската доминанта и артистичноста.

„Молитвата на телото” е оксиморонска синтагма: бидејќи молитвата вообичаено е жанр (и ритуал) кога човекот се обраќа до божеството, за да го смилостиви со посредство на Зборот и за да го придобие божеството на своја страна преку Зборот како медиум. При тоа, изречно, духот и душата се она, што се подава на молитвата и што се (осмелува да) моли, амнестирајќи го на тој начин самиот удел и одговорноста на телото во молитвениот ритуал. Во песните на Шопов се случува обратното – овојпат, божеството е замолено Тоа да го изнајде чудотворниот и лековит Збор, „чедноста“, која е неопходна за скротување на поетската река.

Овој циклус, составен од 11 песни, можеби ја содржи лексиката на молитвата, но не и нејзината реторика или синтакса. Станува збор за една апелативна структура, која се развива во самосвојна насока, отаде религискиот протокол. Овие молитви, имено, не му се упатени на бога како лирско Ти на песната**, туку, во улога на лирско Ти попрво ја разоткриваме една комплексна и слоевита предметност – почесто родово атрибуирана (со признаци кои граматички му припаѓаат на женскиот род).

Тоа се молитви (на телото, а не, како што е вообичаено, на духот) за изнаоѓање непронајдени зборови и од нив потоа градење песни, со ракописот на крвта што боли. Тоа се молитви упатени до храмот на она божество што ја чува поезијата (нејзината тајна), молитви за поетско (лирско) спасение на поетскиот субјект, спасение преку убавината и балсамот на новата песна.

Телото (крвта) во поезијата на Шопов се претвора во текст (гладта за текстот го сочинува телото на песната). Натопен со „мастилото“ на гладната, жестока, прегорена од долго чекање, крв – не можеме – и самиот текст да не го доживееме како вербално тело, тело кое пулсира и се грчи во играта на и со Зборовите.

Телoвноста или „аргументот на телото“ е воедно врвниот поетолошки именител на овој поетски циклус на Шопов. Сепак, не станува збор за траумираното историско тело, ниту за парчосуваното геополитичко тело, туку, за архетипското, онтолошко, пратело на постоењето и креацијата. А, токму, ова заборавено тело босанскиот поет Зилхад Кључанин, под ударот на бесконечните  прекројувања на Балканот, го прогласува за своја (единствена) држава, кога пее „границите на  моето тeло се граници на мојата држава“.

Така, и песните на Шопов го премостуваат растојанието од овоземното, физичкото – кон астралното, метафизичкото тело. Нивната синтакса е синтаксата на копнежот, а поетската слика впечатливо го прикажува телото како мост, распетие меѓу два брега, физичкиот и метафизичкиот. Копнежот е spiritus movens на поетското тело и на поетскиот исказ.

Поезијата на овој наш, несомнено автентичен поет го потврдува либидиналниот принцип на создавање, ракописот на копнежот и неговата апологија – онака, како што своевремено во философијата практикуваше и големиот екстатичар Ф. Ниче. Велат за него, дека „пишувал со својата крв“, дека неговото писмо е писмо на крвта.

Таа крв, оприсутнета во мрачниот, незаборавен и воедно иновантен вокатив на Шопов „крви“, клокоти со својот немир во телото, но е побудена токму од зборот, во ракопис на крвта, болката и крикот. Така, мачно, болно, криковно Зборот се пораѓа од утробата на непознатата, за да може да биде онаков, каков што го посакува поетот: „непронајден“ збор, „вон од“ „речниците“ и „чеден“.

Оттука, теловноста несомнено се проткајува со љубовноста, при тоа селејќи се од едно кон друго тело, од реалното тело на жената кон виртуелното тело на песната. Со оглед на честото проникнување на сексуалноста/половоста и јазичноста/писмовноста во лириката на Шопов – може да се говори и за омнипрезентност (и омнипотентност) на спрегата тело-дискурс. Односно, овој дискурс да се препознае како фалички дискурс, сосредоточен врз пожедноста, потентноста на јазикот, интегралноста на телото и зборот; сензуалноста на поетскиот чин, кој е по дефиниција, еротски, пламенен, трепетен, дури и рабен со смртта, пеплосувањето, горењето на зборот и субјектот низ алхемичарската претворба на материјата во енергија, на теловноста во бесмртност и совршенство.

Поезијата е сексуализирана, идентификувана со полот на, и похотата кон, женскоста – а самото писмо (пишувањето) станува речит „подвиг на телесноста“. Писмото (песната, стихот) не е ништо друго, туку придобивка на исконскиот шамански ритуал (или, баење со чудотворни зборови, кои го отвораат храмот на Битието):

Што си: девојка, жена, мајка? што си ти
што бдееш пред овој храм, во кој со тишина се лечи
телото мое молитвено што клечи…

Лирското Ти се доживува како троединство, свето тројство, составено исклучиво од фигури, кои му припаѓаат на женскиот род: „девојка, жена, мајка“. Тоа бдее пред храмот и задржува некои посебни релации кон сакралното здание. Од друга страна, лирското Ти е претставено и како родилка, што треба повторно да го зачне поетовото тело, всушност, поетовото тело, кое секогаш се раѓа одново (и исклучиво) преку утробата на Песната (родилка). Поетската реинкарнација е повторно во содејство со женскиот принцип и неговата „мудрост на годините“, но, која не значи, како што е тоа вообичаено за профаниот свет – стареење, пропаѓање, болест, смрт, односно, страв пред временитоста.

Влези тивко и незабележано
влези со мудроста на годините

Макар што целиот циклус „Молитви“ во основа ја содржи авто-референцијалноста како основен модус на лирската енергија, читањето на овие песни, во ниеден момент, не е оптоварено со сувопарна, заморна, самобендисана и каква не друга, безнадежно стерилна реторика и изнасиленост, напротив. Целиот циклус се чита како напрегната, возбудлива поетска драма на настанувањето (генезата) на речта, низ молитвената партеногенеза на лирскиот субјект. Неговото тело е „заробена убавина“ и „соѕидан град“, „нема глад“, ненаситност, копнеж по „непознатата љубов“. Тоа е тело на играч, чекач, пекач, клечач (во молитвата).

Кругот на онтолошката игра со темнината, небиднината, тишината останува доживотен, го добива поетскиот облик на доживотно патување („од еден до друг“), во кое секој го крие сопствениот залог пред другиот, поради суеверие, недоверба, уплав, завист или ривалство.

Заробени сме сега во игра, во круг
и носени од тмурна и нестварна плима
цел живот патуваме од еден до друг
и секој го крие она што го има

Неизвесноста на оваа игра со демонската „везилка“ (жена/ песна/ родилка/ наречница) извира и од прашално интонираните стихови: „а не знам дали си моја ноќ, дали си ден“.

Тоа е специфична онтогенеза, еманципација од политиката и историјата, воспоставување на една поетска држава, чии граници ги обележува мегданот меѓу креативноста и смртноста¹. Тоа е поетско време вон временоста – време на размножување на вербата и обнова на исконот. Време на доброволната, иницијациска смрт на телото, кое се пре-породува во и низ медиумот на песната и бесмртноста на текстот.

Песната е тријада:

а) доброволна жртва и апстиненција од сопственото време на живеење (,,ти си во моето непостоење“);
б) исцелување од болката (,,живот од небиднината смука“);
в) мегдан со смртта и небитието.

Отаде, поезијата е доживотна и телесно впишана тетоважа (не случајно, поетот пее за „лузната“ од светлина). Поезијата е лузна, творештвото е трајно вкрстување на болката и радоста, доживотен белег и неотповиклива вокација, повиканост на говор.

Во неа се остварува уште една тријада и со-игра меѓу:

а) молитвата (како теолошки жанр и религиски модус);
б) телото (како еротски ,,жанр“ и сензуален модус);
в) зборот (како книжевен жанр и поетско-естетски модус).

Затоа, Шопов во херменевтичкиот контекст на телесната молитвеност, прозвучува како модерен (егзистенцијално реинкарниран) Болен Дојчин, чијшто последен, како и прв подвиг, останува да биде единствено песната и бескомпромисната потрага по неа. Како и непорекливиот импресум на сетилноста и убавината.

Отаде, недочитливоста на оваа поезија нека биде нејзин триумф и победа пред рациото, нека биде моќен поттик да се думаме и понатаму и маѓепсано да им се навраќаме на прекрасните, растреперени, префинети и луцидни загатки на Ацо Шопов.
___________________________

¹ Оваа онтолошка „равенка“ меѓу поезијата и смртта ја потцртува и Георги Старделов, во монографијата Небиднината (Матица македонска, Скопје), посветена на творештвото на Шопов, кога вели, дека „меѓу љубовта и небиднината нема разлика – и сѐ на светот завршува со пораз, макар тој и да е величествен“ (2000: 188). Отаде имплицитно произлегува, дека последна инстанција и уточиште на поетот пред временитоста и смртноста претставува токму песната, како поетизација на претходно спомнатиот онтолошки пораз и негова трансформација во естетска сладост и, дури, убавина.
___________________________

* Статијата е прво објавена и во Културен живот, 2003, год. XLVIII, бр. 4, стр. 54-57, а потоа во зборникот Животот и делото на Ацо Шопов.- Скопје: МАНУ, 2005.

** Во истиот зборник, во статијата Ацо Шопов – Мал портрет, Димитру М. Јон се осврнува кон „Молитвите”, со хипотеза дека безимениот лик не е никој друг, туку Исус.

Прочитарте ја исто така студијата на Шелева: Oд Eрос кон Eидос (Небиднината како метафизички квалитет во поезијата на Ацо Шопов)