Поимот небиднина или творечкиот порив *

Катица Ќулавкова, македонска писателка, есеистка и литературен критичар

Катица Ќулавкова

Пред некои поими/значења во поезијата се стои како пред голема загатка. Тукушто си се доближил до нив, чувствува дека ти се оддалечиле. Небаре стремежот да се објасни со поинаков јазик од оној на поезијата граничи со желбата да се овоземји, т.е. приземји, она што е оноземно, т.е. надземно. Како да се зачува таквиот стремеж од нему туѓите намери? Како да се протолкуваат „таинствените“ значења во поезијата а да не се приземјат?

За да се влезе чист, без кастраторски намери во предизвикливите толкувања, треба барем да се расчисти со заблудата на поетските значења да им се пристапува како на шифри, како на читливи знаци и познати симболи пред кои нема недоумица. Таа, пак, естетската недоумица, значењата ги шири, а не стеснува. Недоумицата и не значи тотален скептицизам во можноста за одгатнување и поимање на поетското означено. Напротив, недоумицата верува во моќта да комуницира со поетските значења, но не еднонасочно, не аподиктички, не неповратно.

Прашањето што овде ќе биде поставено гласи: Која е поетската парадигма на поимот небиднина во поезијата на Ацо Шопов? Што тој, имено, означува? Растргната меѓу она што е центрипетално и она што е центрифугално во зборот небиднина, дотолку повеќе што „центрипеталното“ значење (денотативно) во вистинска смисла на зборот не постои, та појдовната основа е мошне кревка и не е извесно дали ќе го издржи отскокот кон метафоричното значење, се одлучувам поимот неоиднина да си го доловам преку некои други, помалку апстрактни и привидно конкретни слики дадени во поезијата на Шопов. Притоа, се задржувам само на онаа песна која дава најкарактеристичен материјал за склопување/разбирање на овој поим. Тоа е песната (циклус од пет песни) „Небиднина“.

Токму таа, си велам, и преземам сѐ да го почитувам стравот од опасното разголување или од реското означување на небиднината, од произволно или беспредметни интерпретации на клучниов поим. Во тој поглед стравот ми се чини плодотворен, зашто ќе ми помогне да бидам доследна во замислата да не го осквернам метафизичкото, значи небиднинското во самиот збор небиднина. Идејното, некои велат идеалното! Она што е именливо но никогаш докрај. Обдиот да се протолкува небиднината е рамен на обид да се влезе во искушително пустоловство.

И по повод на зборовите би можело да се употреби една изрека вообичаена за луѓето: „кажи ми со кого си, ќе ти кажам кој си“. Не само луѓето, и поимите се разоткриваат, се кажуваат едни со други. Зависно од тоа кој збор со кои зборови се дружи сигматски, се определува и неговата вредност на парадигматски план. Од односите меѓу ознаките бликнува Означеното. Неспорна е улогата на контекстот — и потесен и поширок — во обликувањето, т.е. во раѓањето на (новото) значење на зборовите. Ако, раководена од овие согледби, им пристапам на песните од малиот циклус „Небиднина“, ја добивам следната проекција на поимот небиднина:

Експозиција на небиднината

Уште во првите стихови од првата песна од циклусот „Небиднина“ поетот ја најавува небиднината:

„Патував долго, патував цела вечност
од мене до твојата небиднина”.

Она што овде во иницијална форма упатува на небиднината како означено, тоа е патувањето кое трае цела вечност, растојанието или оддалеченоста (отуѓеноста!) меѓу лирското јас и неговата/нејзината небиднина. Како што е далечна и недефинирлива небиднината, така е далечен и неодредлив „субјектот“ што стои зад посвојната заменска форма „твојата“. Според описот, патувањето (дали можеби животот?) се одвива „низ пожари, низ урнатини, низ пепелишта, по жега, по суша, по невиделина“. Овие ознаки, ако не ги сфаќаме буквално, до толку повеќе што се извадени од нивниот првичен, конкретен контекст, и што во перспективата на контекстот на небиднината добиваат поинакво значење, ќе ги сметаме како ознаки на психичка состојба, како ознаки на битието и неговиот духовен хабитус „за време на патувањето“. Веднаш потоа следуваат мошне индикативни семантички насоки. Лирското јас вели: „се хранев со лебот на твојата убавина, / пиев од грлото на твојата песна“. Носечки ознаки во овие стихови се „убавина“ и „песна“. Не заборавајќи ги, ја продолжуваме авантурата понатаму. По исповедниот тон на лирскиот субјект за патувањето до небиднината како нешто што било (доживеано), почнува директното обраќање до невидливиот втор субјект. Ја исклучуваме можноста ова обраќање да се смета за директен говор кон небиднината, зашто таа го објаснува лирското јас и неговиот однос спрема својот лирски двојник, спрема вториот субјект, но самата не е нов субјект. Небиднината се навестува повеќе како однос меѓу два(та) субјекта, т.е. меѓу двете лица на една иста личност одошто како ново лице.

Крајот на првата песна го зацртува првиот круг од спиралата на небиднината, го прави првиот поетски обрт, првото прелевање на субјектите, првото трансцендирање: во последните два стиха патувањето не се одвива(ло) од лирското јас кон вториот субјект, ами почнува од вториот субјект кон првиот!

„Патував долго, патував цела вечност
од тебе до мојата небиднина“.

Патникот останува непроменет, но затоа насоката е обратна. Небиднината, пак, е заедничка. Поделеноста на субјектите е привид. Веќе во првата песна станува јасно дека се работи за подвоен субјект/личност и дека небиднината е однос, ознака на некоја состојба од која е предопределен тој субјект/личност.

Во оваа, како и во другите песни од циклусот „Небиднина“, лирското повторување е основна постапка на внатрешно и надворешно (формално и идејно) организирање на песната. Кон неа треба да се додадат уште и метафоричниот принцип на асоцирање на значњата и аналогијата. Особено аналогијата, како мошне функционален семантичко-организационен елемент, го олеснува толкувањето на предметниов поим небиднина. Како што ќе видиме понатаму, небиднината, црната вода, стеблото, жената, поезијата и крвта се поставени во однос на аналогија, та еден со друг семантички се соблекуваат, се поткажуваат. Лирското повторување е пред сѐ во функција на засилување на мотивниот израз на песните. Тоа, исто така, е сосема во согласност со често употребуваниот модел на реторички обраќања во „Небиднина“, емфатични лирски сознанија и со сликовната градација.

„Длабоко закопана во свеста”.

„А сѐ се случи една ноќ“, „вистинито и невистинито“. Како да било и како да не било. Небиднината сепак се случила како некакво доживување меѓу привидот и стварноста. Се случува една ноќ која трае една вечност. Онолку колку што трае патувањето до неа, толку трае и самата небиднина. Значи, небиднината трае сѐ додека се бара, додека се насетува. Таа е инкарнирана во „дива поплава“, во „црна вода на болештина / со која се болува довек“. Патувањето/животот/трагањето е непрекинат пад по непознати патишта. Додека патува, човекот е сам. Додека бара. Додека создава. Додека се остварува и кога умира. Сѐ што се случува, се случува „налик старинска приказна / закопана длабоко во свеста”. Одрелба „старинска“ не е случајно употребена. Таа е во тесна врска со поимот небиднина. Таа е предзнак на исконското, судбинското, најмоќното, поривното…

Во втората песна се забележува проширување на парадигмата на поимот црна вода — таа станува вода на болештина, се воведува поимот стебло а на „умората на ридјето“ од прва та песна се надоврзува „ридот од болка и човештина“. Се наѕира и некаква негативна одреденост на поимот небиднина. Тоа се огледа во неговата дружба со болештините, простите, злостите, со проклетствата. Како да постои наспроти човештината! На тој начин небиднината би влегла — дури — и во грубата поделеност на доброто и злото. Или, можеби, небиднината е последица на злото, на болештините и на нивната дива „црна вода“?

Од стилска гледна точка и овде е применето лирското повторување: се случи… се случи; ноќ… ноќ… ноќ; ти дојде… ти дојде. Јазикот е метафоричен, што ќе рече дека конкретните слики со „стеблото“, „студениот ров“, „поплавата“, „матицата“, „завивањето“ итн. се, всушност, преносни ознаки, дека со нив се означени состојби на нефизички план, дека нивниот контекст не е во природата (екстериерот), да речеме, туку во човекот (ентериерот). И уште повеќе, тие се во служба на натамошното суптилно и сликовито раскрошнување на парадигмата на небиднината.

Крвта, и прекрасна и страшна

Непроѕирната и црна вода, која е атрибутски настроена спрема небиднината, како нејзино својство, сега се доведува во нова врска со крвта, еден од најиндикативните, најговорливите симболи во поезијата на Шопов, особено за Небиднина и Гледач во пепелта. Водата „откинува по еден никнат цвет“ од челото, баш од челото на лирското јас и има ,,облик на таа мисла прекрасна и страшна/ што го обвива моето срце“. Мислата (очевидна е метонимската поставеност на челото и мислата!) е водата непроѕирна и црна, истовремено и прекрасна и страшна. Небиднината, во оваа низа од симболи — вода, стебло, крв, мисла — се доведува/именува и како мисла, веројатно онаа која е длабоко „закопана во свеста”. Овде негативното кај небиднината почнува да се разнишува. И тоа е ставено во двоен, амбивалентен однос на единство на прекрасното и страшното. Онака како што се урива илузијата за двата субјекта а се гради претставата за една поделена личност, така се подрива илузијата за опозитната поставеност на доброто и злото, на прекрасното и страшното кои се само два дела од една иста целост.

Спиралата се извишува сѐ повеќе, по тактот на лирските повторувања, емотивни и во ритам во кој се умножува и значењето на небиднината. На крајот го добиваме и отвореното (реторичко) прашање: „кој ти го даде тоа име“, водо црна? Како да те наречам поинаку ако не небиднина? Зошто ти треба име, небиднино? Не е ли и овој обид да се создаде име, знак дека небиднината конотира кон песната најавена во првиот дел од циклусов (поемата), кон поезијата? Сѐ уште има време до одговорот, ако е можен!

Ако „цветот“ е во значенски дослух со нешто убаво и плодотворно (на мислата и на срцето), тогаш водата се прима како онаа невидлива опасност во самата мисла/свеста која се заканува да го фрли тој цвет/убавина во „мрачни бездни“. Еве уште една неодминлива ознака на духовната/душевната состојба на лирското јас. Показ на егзистенцијалната јанѕа на битието кое ја изразува таа јанѕа. Во третата песна јасно е воведен и однос меѓу „невидливиот“ и „крвта“. Оној кој невидлив седи во лирското јас (неговото второ јас) и „пали таен оган“ е неуморен во нанесувањето зло/несреќи: го одзема видот, го краде слухот, го руши „ѕидот на крвта“. Вториот субјект или двојникот е — по аналогија — истата онаа невидлива вода која го носи лирскиот субјект како поплава. И уште повеќе, тој невидлив што седи и молчи во оној кој говори и пее, е на бранова должина со крвта, со поривното, со исконското.

Стебло-крв песна

Ако ја продолжиме аналошката низа и ако ја доведеме во функција на небиднината како основен поим (мотив), тогаш би додале дека таа, небиднината, е на бранова должина и со творечкото. Со творечкиот порив.

Тоа го покажува четвртата песна. Во неа доаѓа до нескриена преобразба на лирското јас во стебло, а на стеблото-невидливиот-крвта… во песна. Тие се идентификуваат проектирајќи се еден во друг. Тие трансцендираат едно во друго. Елементите и метаелементите се испреплетени, меѓусебно влијателни. Процесот на преобразби е постојан. Поетската слика на огледувањето и претворањето на стеблото во лирското јас (и обратно) е градена врз замена на поими, реторички прашања и емфатички изблици, но компактно, естетски ефектно и ускладено со поимно-симболичкиот фонд на претходните три песни: ридот, земјата, длабините, крвта, далечината…

Обраќајќи се до стеблото што самее на ридот како до сопствената слика, поетот вели: „кој ни ја досуди таа небиднина / да бидам стебло, да биде и песна“. Небиднината прозвучува во значење на судбина, на фатумот да се биде „осуден… на бдеење“. При идентификацијата на стеблото и лирското јас — стеблото ги има очите, крвта и длабините на оној-кој-пее — се бришат границите, исчезнуваат „сите далечини“, „сите близини“. Токму во тоа изедначување на човекот, песната, стеблото и водата тивнее небиднината. Осудата на бдеењето. Осудата и во себе да бидеш далеку од себе. Самиот себеси непознат и во постојан напор да се спознаеш, преобразиш, да се именуваш. Осудата на вечно создавање. Вечната будност над сопствените бездни и над бездните на светот, над црните, невидливи води, над невидливите сили и лица во себе, и да вишнееш и да паѓаш истовремено значи да го искажуваш старинскиот (исконскиот) говор на крвта и на времето, значи да пееш и да создаваш. Поезијата и небиднината се во неразделен сооднос. Односот кон поезијата како однос и како чувство на небиднина. Вистинито и невистинито. Убавината и песната најавени во првата песна од циклусов, така, се осмислуваат во однос на небиднината.

Жената и небиднината

Петтата песна со аналогијата воспоставена меѓу жената и лирското јас навидум нѐ враќа од климаксот во претпоследната, четвртата песна, назад. Но жената не е посочена само заради натамошно атрибутивно разградување на поимот небиднина, макар што е несомнено дека влегува во небиднинската поетска спирала. И жената, како стеблото, има „заедничка крв“ со лирскиот субјект. Лирските повторувања се и семантички повторувања. Жената е „слепа за очајот“ на лирскиот субјект. Таа е онаа „тајна“ што поетот/лирскиот субјект ќе ја открие кога ќе биде совладан од „зазбивтаната крв, во час на страшна тишина / за смела последна реч“. Речта (поезија) е „светла како вишина / остра како меч”. И вознесува, и ранува. „Местото” на жената во небиднината ќе биде одгатнато само преку јазикот на поезијата и на крвта. Она што е покарактеристично за петтата песна, а што дискретно е изразено во последниот обрт/преобразба — при што лирското јас и жената преминуваат еден во друг — е фактот што тие прераснуваат во множина:

„Патував долго, патував цела вечност
од нас до нашата небиднина“.

Дали тоа зборува дека човекот не е сосема сам на патувањето или дека себеси се доживува во множина или пак дека небиднината не е прашање само на единката, туку на човекот. Ако не е општочовечка, ако не е исклучително лична, тогаш веројатно не е само лична.

Поривот на крвта/ творечкиот порив е древен, моќен, во исто време и чудесно убав и ужасно немилосрден. Cоочен со себеси, со внатрешните и надворешните противречности, со поривите и со свеста за несовладливоста на некои пориви, човекот прибегнува кон зборот, кон поезијата и во неа се обидува да го изрази и неименливото, и нејасното, и досуденото, и несфатливото… На истиот пат наидува и на црната вода и на светлата вишина, досега и до бездните и до врвовите. Поезијата, тоа бдеење над себеси и над светот! Небиднината, таа поезија на вечно бдеење, поривање! Огледувањето на предметите и луѓето едни во други, нивното прелевање едни во други, не може а да не биде и прелевање на поимите, на идеите, на значењата. Небиднина.

Отворено толкување

Еден многузначаен поим како што е небиднина остава простор за различни пристапи и толкувања. За нееднакво видување на поетскиот контекст на песната. Уште повеќе затоа што овој поим во другите песни се надоградува или донекаде менува (ах, тие прелевања, таа вечна обнова на зборовите!). Тој ја шири дотаму својата парадигма што станува синоним за поезијата на Ацо Шопов воопшто.

Георги Старделов небиднината ја сфаќа како метафора на „самоотуѓеноста на поетот…“ која едновремено е и „процес на себенаоѓање“. Тој укажува и на коинциденција на љубовта и небиднината: „Она на што нему љубовта најмногу му прилега тоа е токму небиднната“. Оттаму „сѐ во поезијата (…) се одвива, се зародува, се осмислува меѓу љубовта и небиднината…” (исто).

Душко Наневски нарекувајќи ја сета поезија на Шопов „лирика на небиднината“, ја посочува изразитата татковинска димензија на небиднината, нејзиниот митски и историски карактер. Ова тој непосредно и сликовито го илустрира со ,,небиднинското“ во историјата на македонскиот народ.

Поимот небиднина не се противи ниту на митско-социјални или историски, ниту на интимистички, ниту на стилско-семантички интерпретации/читања. Јас се определив да го читам превосходно во контекстот во кој и самиот е создаден и во кој го остварува своето значење Таквото читање природно ја посака постапката на семантичко-стилска анализа на „Небиднина“. Не ја исклучувам можноста зашто Небиднината сама ја дава, од поинакви видувања при повторни читања.

___________________

* Текстот е прво објавен во  Литературен збор, 1983, кн. 3, стр. 17-24, а потоа во Копнеж по систем, Македонска книга, Скопје, 1992 г. стр. 277-286.

___________________

Прочитајте други студии на Катица Ќулавкова за творештвото на Ацо Шопов

Прочитајте го и нејзиниот осврт кон книгата Сенгор – Шопов: Паралели (2006) „Задоволство во читањето”.

Други толкувања на поимот небиднина