Небиднина или лирската медитација на Aцо Шопов – по тој повод и по еден друг, поодамнешен*
Георги Старделов
За поезијата на Ацо Шопов е пишувано многу. Пишувано е и добро и лошо, дивинизаторски и полуодречувачки, умесно и неумесно, со комплименти и навредливо, умно и… Пишувано е секако и сешто. И кога денес човек го чита сѐ она што е напишано и потпишано, речено и изречено, не може а да не се сети на една Шопенова резигнација: „…Покрај тие изведувачи не може сега никој ништо. И јас трпам повеќе отколку ти заради она што направија од мене. Подобро е да бидеш непознат, отколку да те сметат за она што не си“.
Од Ацо Шопов една деценија и нешто озгора правиме ортодоксен лирски мит, егземпларен лирски демјург, неприкосновен исповедник, суверен срцепоец, чувствителен и самочувствителен лиричар. За неговата поезија исто така едновалентно велиме: чиста лирика, есенцијална лирика, емоционалистичка лирика, самолирика, исповедна лирика, и каква сѐ уште не лирика. Исто па исто, слично па слично цела една деценија и нешто озгора. Требало навистина таа и таквата лирика да била се иста па иста, што се пишувало и размислувало за неа сѐ слично па слично.
Затоа и велиме: во досегашното критично оценување на поезијата и поетското искуство на Ацо Шопов има завладеано една тотална инерција. Како и да ни се претставувал овој поет ние сме го стрпувале него константно па константно во еден единствен шкаф, а што и да ни донесувал овој поет ние сме то мериле константно па константно со еден единствен аршин.
Во таа смисла досега перманентно сме уверувани дека Ацо Шопов е, да, роден поет, меѓутоа, ете, поет којшто е моќен само ако си ги исповеда своите чувства, поет којшто пее, навистина, на еден и ист глас, но при тоа секогаш со отворено срце директно некако порајќи ги своите песни од тоа клупче што се вика срце. Ставајќи го и оставајќи го така, ептен и исклучиво, во надлежност на срцето и под исклучиво негови компетенции, разбирливо е зошто нему исто така перманентно и со години му беше замерана и одречувана моќ „рефлексивно“ да обопшти, да дојде до определени мисловни синтези низ своето поетско искуство. А што значеше овој и ваквиот естетски peticio principi? Поправо тоа и исклучиво тоа дека Ацо Шопов е суверен и автохтон само во зоната на своето јас (каде, патем, човекот е и единствено суверен) што, меѓутоа, во овој случај требаше да значи само во својот интимен микрокосмос, само во и низ својата сопствена лирски исповедна интроспекција, само низ сондата која допира единствено и исклучиво до неговото срце, додека потаму од тоа, надвор од тоа Ацо Шопов престанува да биде лиричар, а со самото тоа и поет, зашто тој е роден и предодреден само за тоа, додека неговата поезија – поезија, зашто таа е возможна само како таква како исповедна. А надвор од таа и таквата лирика, тоа се, конкретно, на пример, во Небиднина, циклусот „Песната и годините“, тоа е говорот за другите, говорот за светот, говорот за битието и небитието, за есенцијата и трансценденцијата. Што во овие предели има да бара исповедната лирика од типот на таа на Ацо Шопов? Така се пишуваше и размислуваше за поезијата на поетот на Небиднина една цела деценија и нешто озгора.
Се стори еден обид па се престори во апoдиқтичен и неприкосновен факт, во факт мислен крајно недијалектички, дека оваа поезија, просто речено, ја бидува кога ги исповеда и низ поезијата ги вади на бело видело некои свои интимни трауми, дека таа значи поезија само тогаш кога го означува своето емотивно доживување, меѓутоа штом се обиде да го мисли тоа свое доживување и да го подложува него на една мисловна анатомија, таа престанува да биде тоа.
Емоционалистичкиот патентиран поетски продукт made in Ацо Шопов не може, чинам, повеќе да се продава за тоа. Па затоа: како што своевремено се сруши некако самата од себеси тезата за некакватаси „рефлексивност“ на поезијата од Блаже Конески, а значеше и означуваше едностраност, а со самото тоа ако не е срушена, еве еден таков детструктивен обид тезата за некакватаси лирска и емоционална исклучивост на поезијата од Ацо Шопов. Зашто: она што во својот и со својот поттекст означуваше поимот „рефлексивност“ во поезијата на Блаже Конески, а значеше и означуваше едностраност, а со самото тоа една негативност, истото тоа денес, пак во својот и со својот поттекст, значи и означува поимот „лиричност“ во оценувањето на поезијата на Ацо Шопов.¹
Затоа ако е можеби пресилено и неадкватно да се рече дека меѓу поезијата на Ацо Шопов и критиката постоело едно недоразбирање, мислам, дека е сосема во духот на фактичката ситуација во која сме како критика кога сме околу Ацо Шопов да забележиме дека аголот од која перманентно во сите досегашни случаи сме ја гледале оваа поезија и нејзиното поетско искуство е агол од кој не се согледала таа во сета своја интегрална даденост, не особено нејзината последна фаза.
Зато во случајот на Ацо Шопов, стоиме сè уште на изворот на следниов парадокс: Дотолку повеќе оваа поезија останувала целосно непозната за нас, доколку повеќе сме се обидувале на овој и ваков начин целосно да ја направиме неа позната за нас.
II
Низ своето најново поетско искуство откриено и донесено во својата најнова книга поезија, во Небиднина, Ацо Шопов прави, чинам, досега најрадикален и најдлабок обид да се нурне и да се усидри до најдлабокото дно на самиот себеси. Во „Петтата молитва на моето тело“, тој ја екстрахира оваа мисла во вид на едно самопрашање кое гласи: Каде потаму во мене?, прашање кое како веднаш да се става во прилог на самоисповедничкиот и лирско-интроспективниот пристап кон оваа поезија, зашто сондата до себе е на самото дно поетово. Ова прашање повторно најсугестивно ја потврдува девизата на овој поет, дека неговата единствена поетска опсесија е низ стихот свој вистинито и најцелосно да се изрази самиот себеси. Меѓутоа, како и на кој начин на пример во неговата најнова книга?²
Денес поетот не ја пее само тагата своја, само болот свој, само занесот свој, туку, на каде и да се сврти кон што и да ѕирне околу себе забележува дека е сè менливо и поминливо дека сè започнува со љубовта, а завршува со небиднината, па од тој свој неспокој создава и открива во тоа создавање цела ракатка прашања за животот и небиднината давајќи им ним пред сè етички атрибути. Сега оваа поезија донесува многу покомплексни искуства, многу поширокострани сознанија и откритија, отколку што тоа можеше да го донесе исповедната екскламација, таа сега ни открива една многу посложена реалност, отколку што можеше да го донесе реалноста на својата најинтимна зона. Сфакајќи ја поезијата како потрага по себе, пoeтoт забележува и открива во тоа себе веќе нешто што ја надминува неговата сушност и неговиот ентитет. Така на дното од своето битие тој го открива небитието воопшто, човековото. На дното каде што треба да биде, тој ја открива небиднината воопшто, човековата, и нејзе ѝ ги посветува своите доминантни поетски преокупации. Од првата песна, од „Раѓање на зборот“, па сѐ до последната, „Песната и годините“, лебди небиднината како настроение, како атмосфера, како сознание, но и како становиште низ кое небиднината добива наместа и метафизички призвук. Тоа веќе не е релација од себе до себе, низ која претежно се мислеше дека се остварува поетски Ацо Шопов, тоа е релација од себе до битието воопшто, така што мисловната компонента добива поекстензивно место, станува подиминантна од чувството и расчувствуваната исповедност на својата сопствена болка. Сега е Ацо Шопов суштинска спротивност од она што се мисли дека е тој: ексламатор не толку, исповедник речиси никако, медитатор најповеќе иако не исклучиво тоа, меѓутоа медитатор со своја, автохтона своја лирска нота. На пример: тој ја чувствува небиднината, а не ја категоризира и силогизира неа, затоа таа е за него „налик на старинска приказна закопана длабоко во свеста“ (откривајќи ја онаа нејзина исконска димензија) „со која се болува довек од сите проклетства и злости“. Затоа и би можело да речеме дека „Небиднина” е лирска медитација за небиднината. Таа специфична лирска медитација добива најавтентичен и најсогледлив вид низ овој пример: Во четвртата глава на онаа малечка поемка, наречена „Небиднина“, поетот се коинцидира со стеблото, со она негово самеење во просторот и во времето, а стеблото го коинцидира со себе, во него ги гледа своите очи „што зреат во сонот на неговото лисје“, па заклучува:
Кој нè осуди на исто бдеење.
Од друга страна поетот длабоко во себе ги чувствува „длабините на стеблото“, дека стеблото, тоа е неговата крв, па дијалогот со стеблото го завршува со стиховите:
Кој ни ја досуди таа небиднина
да бидам стебло, да бидеш песна.
Оваа заемна самооттуѓеност на поетот и стеблото е пример и за тоа дека поетското доживување на небиднината во најновата книга поезија на Ацо Шопов е, всушност, доживување на самооттуѓеноста. Тоа е, поправо, она сознание низ кое чувствуваме дека не сме она што, всушност сме, или дека сме она што, всушност, не сме. Таа самооттуѓеност на поетот во зборот ли, во каменот ли, во тврдината ли, во телото ли, во победата ли, во величествениот пораз, во мостот ли, во тишина ли, во крвта ли, во ветрот ли, во стеблото ли, во думаните ли, во жената ли, и, конечно, во песната ли, ни го открива, мислам, најизворно чувството и сознанието за незбиднатоста и небиднината како единствени конзеквенци на самооттуѓеноста. Самооттуѓен во овие предели, кои симболички, меѓутоа и ништо помалку стварно го осмислуваат него, на поетот, разоттуѓен, му останала, на дното на неговото битие, небиднината „како вода непроѕирна“, „како вода црна“ на која таа ѝ е и извор и истек. Така, и низ своето најново поетско искуство, Ацо Шопов ја продолжува и продлабочува онаа своја поетска постапка, што е и еден став и која започнува уште со песната „Во тишина“, по која, така да се каже, синонимите повеќе кажуваат отколку мононимите, по која, како видовме, самооттуѓените и на тој начин персонифицирани чувства и сознанија, предмети и вистини на светот и за светот, допирајќи до нас на еден крајно непосреден начин, добиваат уште подлабинска димензија. На тој начин во песната ние не го разликуваме цврсто стихот од судот, чувството од мислата, доживувањето од уверувањето. Кога не би било така, некои од песнивe во оваа збирка би делувале како една сосема оголена дискурзивност. Меѓутоа, не детерминирајќи ја никогаш неа метафизички, како нешто вон себе, како нешто од онаа страна на себеси, небиднината во оваа поезија често се појавува дури и како субјект кого интуитивно го чувствуваме како наша иманентност, како нешто неодвоиво од нас, како некоја наша персонифицирана природа:
Кој тоа невидлив во мене седи
и пали таен оган,
кој и го руши на крвта ѕидот,
кој ми го краде слухот,
кој одзема видот,
кој пласт врз пласје неуморен реди,
кој тоа невидлив во мене седи.
(„Небидина“)
Но, освен доминантната тема на небиднината, во Небиднина, Ацо Шопов ни донесува уште едно ново тематско подрачје, во својата и во нашата современа поезија воопшто. Тоа е подрачјето што поетот го наречува „раѓање на зборот“, што, всушност, значи потрага по тајната и смислата негова. Низ ова подрачје поетот ни ја открива онаа секако конвулзивна дилема кога сме пред зборот при раѓањето на песната зашто само зборот е моќен да му одземе и да му даде смисла на сѐ она што ќе се допреме да го сознаеме. Па, ако зборот, тој столб на кого градиме сè во поезијата: војни и земјотреси, поплави и селидби, пустоши и колери, надежи и очајувања, слободи и ропства, животи и смртти, ако тој и таквиот поетски збор што како Атлас ја носи врз себе во поезијата сета земја со сите нејзини убавини и проклетства, ако тој и таквиот збор во поезијата е толку моќен и сèмоќен, тогаш навистина нема поголема тема од темата на неговото раѓање, од осмислувањето на она што на сè му дава смисла:
Глужд на глужд.
Камен врз камен,
изѕемнина.
Глужда на глужд.
Камен врз камен,
од камен и ние обата.
Чади ноќта.
Зборот се двои од темнината.
Модар јаглен му гори во утробата.
О ти што постоиш зашто не постоиш
небото го лулаш,
земјата ја вртиш.
(„Раѓање на зборот“)
Зборот во поезијата за Ацо Шопов има една космичка димензија. Таа негова моќ „земјата да ја врти и небото да го лула“, таа негова моќ да биде коперниковски центар околу којшто се врти и се движе сè, тој збор што е „налик на сите мирни заробеници“, тој збор „таа тврдино камена“, што како каменот останува, и покрај сите мени и над сите луњи и покрај сите столетија, сèтака неуништив и сèтака моќен и сèвишен, тој збор „што се двои од темнината“ и кому „модар јаглен му гори во утробата“, тој збор што е и искра и пламен што запалува и изгаснува пожари и револуции, тој збор што ја пее (затоа што ја чувствува) големата човекова непресушна радост и болка, тој збор, е песната, големата човекова песна што се простира од крајот до бескрајот, од пределното до беспределното, од видливото до невидливото, од цветот земски до ѕвезданите маглини. Чувствувајќи ја на тој начин моќта и семоќта на зборот, поетот затоа и му се обраќа:
Својот гроб со прокуда го копам,
отвори ме
проклетио,
ти тврдино камена,
да изгорам во јагленот на зборот,
да се стопам.
(„Раѓање на зборот“)
Ништо чудно затоа што поетот, во макотрпната потрага по зборот, во песната која веќе во насловот „Молитва за еден обичен но уште не пронајден збор“, го носи своето поетско становиште, ќе го најде вистинскиот збор во зборот на раѓањето, но и во зборот на лелекот:
Пронајди збор на раѓање, на лелекање,
пронајди таков збор. И овој храм
затворен во својата древност и голем од чекање
ќе ти се отвори покорно и сам.
Пронајди збор на раѓање, на лелекање.
Таков е поправо зборот љубов на кој му е посветен сиот прв циклус „Молитви на моето тело“. Овој, најобемен циклус во Небиднина еден вид филозофија на љубовта. Иако на прв поглед се чини дека единаесетте молитви ја откриваат само онаа хедонистичка сушност на љубовта, или нејзината пренагласена сетилност, преку хипостазацијата на телото, сепак, во него во прв ред доминира онаа нејзина метафизичка сушност, онаа таинствена димензија што ја чини неа никогаш сознатлива докрај и кон која сме секогаш и засекогаш свртени како кон тајна. Има во оваа филозофија на љубовта на Ацо Шопов, нешто од атмосферата и концепцијата на љубовта од „Песна над песните“.
На твоето чело високо пасат плашливи елени,
ти имаш раце силни и зараснати длабоко вземи,
во твоето грло растат треви зелени.
твоите зборови се ковчести и остри, но неми.
(„Шеста молитва на моето тело“)
има во неа и од нашата катадневна представа за љубовта:
Твојата молбена закана, твојата лукавост нежна
и сите твои слатки измами ги знам.
(„Седма молитва на моето тело“)
и од оној фатализам и егоизам што и се најзе иманентни:
Заробени сме сега во игра, во круг,
и носени од тмурна и нестварна плима
цел живот патуваме од еден до друг
и секој го крие она што го има.
(„Петта молитва на моето тело“)
И така љубовта, „тоа тело што лежи како мост меѓу два брега“, „тоа неизодливо тело, распослано како нема глад“, „тоа чудо во чудо“ над кое „гука гулаб вечен“ и кое „земјата ја корне со чело“ и „кое од дивина со крвта не вика“, не ќе се изоди; никаде и никогаш не ќе и се виде, крајот, ќе oсaтне засекогаш „страшна тајна“ зашто е како „тело што тече без тек“, зашто е неизодлива. Ако пак, сепак, љубовта со нешто се коинцидира, она на што таа единствено прилега е небиднината. Не е затоа ништо чудно зошто во најновата книга поезија на Ацо Шопов сè се одвива сé тече, сè се зародува, сè се осмислува помеѓу љубовта и небиднината, помеѓу раѓањето и згрудвувањето на крвта, помеѓу онаа крв, како е тоа вонредно сугестивно видено во песната „Лузна“ која не може да се смири, која рие, која прогонува и која, потем, „неизбежно како смрт ги исполнува сите празнини и места“.
III
Она што е, чинам, најбитно за поетското искуство на Ацо Шопов, во духот и можеби vis-a-vis на поетската ситуација денес воопшто, тоа е неговиот етички однос спрема својата сопствена поезија кој, поправо, произлегува од неговиот етички однос кон своето лично животно дело. Кога некогаш, по повод Ветрот носи убаво време, напишавме: Ацо Шопов останува Ацо Шопов, тоа, всушност, значеше афирмација на овој етички постулат, кој единствен ја постулира вистинската поезија, тоа всушност, и тогаш и сега значи, во поезијата своја поетот да стои зад оние лапидарни зборови на Ричард III, „Јас сум јас“. Стои така, под плаштот на оваа девиза Ацо Шопов во својата најнова книга поезија, отворен пред самиот себеси и тогаш кога неговиот сопствен стих зборува за него и тогаш кога зборува против него.
Потоа: Небиднина, или најновото поетско искуство на Ацо Шопов ја потврдува вистината, која инаку порано Ацо Шопов не ја сметаше за естетски релевантна и решавачка во дел од своите поранешни песни, дека во поезијата како е тоа можеби некаде и речено: она што мора да се каже мора да е многу посилно од оној што тоа го кажува.
Најпосле: Небиднина ни разоткрива дел од неспокојството и немирот, дел од нашите сопствени современи егзистенцијални и духовни дилеми, дел од небиднината што нè дебне, или сето тоа заедно, но заедно со сето тоа, таа ни го претстави поетот низ неговата благородна желба да се помине отворен низ светот наш за да се продре до неговото и до своето сопствено дно. На тоа дно не обезеде меланхолијата, онаа констано присутна меланхолија низ поезијата на Ацо Шопов за која не стасавме да речеме ништо. Ништо. Нека тоа биде тема на еден иден Прелудиум на една критичко-есеистичка етида во „Ш“ мол.
______________________
¹ Заблудата и во двата случаи да е порадикална не беше сфатено дека поимите, на пример, „рефлексивност“ или „емотивност“ не се вредносни естетски судови, со нив не се оценува естетската стуктуралност и естетското значење на овие две поезии, туку само се означува. Според тоа ако овие два поими нешто значеле тие само ги означувале овие две поезии како такви или онакви, а никако нив и никогаш нив естетски не ги валоризирале.
² Не би виделе многу ако не видиме дека во поетска генеологија на Ацо Шопов типични се три нишки на естетски пристап кон поезијата: во првата поетот тргнува од општото кон личното (во, на пример, На Грамос и стиховите пред тоа) во втората од личното кон личното (Стихови за маката и радоста до Слеј се со тишината тоа е, поправо, оваа нишка која беше генерализирана до ниво на синоним за поезијата на А. Шопов) и третата нишка од личното кон општото (Ветрот носи убаво време и пред сѐ Небиднина).
______________
* Текстот е објавен во Современост, 1964, XIV, 6, стр. 599-606.