Виолета Пирузе-Тасевска

Митски фантазми и симболи во Небиднина на Ацо Шопов*

Виолета Пирузе-Тасевска 

Небиднина (1963) на Ацо Шопов, од т.н. трета поетска фаза на неговото творење е пагански единствена, вжештена книга во која тензичниот поетски збор како знак и име, преку митското мислење ги дефинира нештата, предметите и суштествата, откривајќи го притоа митскиот еволутивен тек и хипостазирањето на митски слики, односно, семантиката на небиднинската тема и нејзиното вредносно, естетско значење. Прегнантно конкретна, огнено афективна, болно емоционална и крваво интуитивна таа е бескраен хтонично-соларен многубожечки жртвеник на кој панеротички се спојува земјата со небото, и небото со земјата и човекот… А човекот не е исполин − речиси буквално се оплодува во тој сеопшт, примордијален проникнувачки однос на богат и разновиден микро и макросвет. 

Во моделот на Шопов фокусиран е митско-судбински проблем: таинството на вечноста − трансцендентното патување − потрагата по себеси, своето битие и небитие („Од каде во тебе/ мојата крв, жено,/ Патував долго, патував цела вечност/ од нас до нашата небиднина.“) и тој интегрално, со својата поетска митологија се обидува креативно да хармонизира што е, впрочем, главно обележје на секој митолошки дискурс¹.

Ритуално-магиското е метафоричка основа на Шоповиот небиднински митски јазик − во есхатолошките морничави визии е никулецот на новото раѓање: низ пожари, урнатини, пепелишта, болештини, „по жега, по суша, по невиделина“, надоаѓаат таинствени, непроѕирни, црни, апокалиптични води, за потоа да светне посилно, и трајно да остане „смела последна реч,/ светла како вишина,/ остра како меч,“ („Небиднина“). Во поетската збирка на Ацо Шопов ритуално се повторува раѓањето од теминината, и обновувањето; низ чудесни паганско-симболички слики всушност се гради своевиден космогонски мит како творечко посветување. Парадоксално наречен небиднински, тој е и она „мистичко повторно раѓање кое ѝ припаѓа на духовната состојба“, за кое зборува Мирча Елијаде како „отворање кон Духот“².

Во затворениот круг на митските фантазми, крвта е доминантен симбол на Шоповиот небиднински космогонски мит. Фантазмата на крвта е активно, ритуално амбивалентна: страв и восхит, туѓо и блиско, агресивно и либидинозно, всушност се доживува како желба за „еротично соединување или агресивно одвојување и разурнување на објектот“³. „Има долу една тешка крв. Има крв една./ Има една крв густа како црна смола/ Крв ненаситна и и исконски жедна./ Има една стара крв, црна и гола“(„Има долу една крв“). Но крвта е и супституција за вечниот живот (хипастаза на мртвите предци − долниот свет посебно ја сака крвта): „Има долу една таква тешка крв/ од древноста чиниш останата“, како и блаженство на младоста, соединување со бесконечното и стопување со бескрајноста на Универзумот: „Има долу тешка една крв,/ една крв што секогаш вели:/ следи ме покорно, следи ме прв/ никогаш од мене не се дели.“ Митскиот индивидуалитет на небиднината во речиси сите митски фази, презентиран е преку поетскиот симболички систем на парадигматичната „Има долу една крв“: индивидуално, несвесно, проицирање во минатото, привремена смрт, изнаоѓање на сопствениот пат, ново раѓање и свесна катарза на духот. Вредносната скала на татковинското, митско-историското во небиднината се дешифрира притоа исклучиво преку личната свест на релацијата поединец-социум.⁴

Во природата на небиднинскиот, космогониски индивидуален поетски мит на Шопов, фантастично се слеваат и изразуваат речиси сите реалии на животот со нивните митски исходишта и корени, фантазмагории и мистички пандани општо означени како: „митот за време, митот на жената, митот на раѓањето и умирањето.“⁵ Интегрално тие го моделираат особениот митски начин на самоизразување, функцинирајќи во смисла на градење поетска космогонија (поетички,  гносеолошки, онтолошки, психолошки), митолошки претстави и повеќезначноста на митскиот симболизам. Космичкиот принцип на Шоповиот небиднински мит адекватно ги разгатнува креативните митски феномени и нивните моќни естетички рефлексии. 

Поетот Ацо Шопов го ѕида својот пагански храм под ведро небо − фантазми  со анимистичка проекција често се препознаваат во небиднинските митски толкувања: неговата душа се врзува за камен, дрво, извор… „Спиј. Каменот спие. Спијат водите./ Над јаболкницата на твоите соништа/ над јаболкницата светло-трепетлива/ ѕвезди зорници“ („Квечерина”). Се чини, стеблата, камењата се само божества со силно магично дејство… Но постојаноста и неуништливоста на дендроморфните симболи воопшто (на пример,  јаболкницата ја открива древната митска врска меѓу култот на плодноста и култот на предците), укажува и на специфична поетска симболика, лирски префинета во посебниот, небиднински говор на Шопов. Фантазијата на поетот творечки интервенира и ги трансформира исконските верувања со потекло од првобитната магиска обредност: „А сѐ се случи една ноќ,/ ноќ стебла,/ ноќ лисје, /ноќ студен ров./ Паднав, потонав во високи треви, /во треви и густа мов“ („Небиднина”). 

Каменот е божествено-магиски симбол − митски еквивалент на небиднината: „Твоите години и моите години −/ два брега,/ два камена;/ две небиднини“; односно магична еманација на митско време − некогаш, сега и во иднина: „Да си благословено време/ што остануваш исто,/ а ние те даруваме со нашите очи/ вчера од земја,/ денес од небо,/ утре од земја и небо“. Песната е продукт на митотворечкото, митот е сличен на поезијата − небиднинската − кај Шопов: „Да си благословена најнеслутена песно/ што нè изедначуваш во мудроста,/ што нè израмнуваш во годините“ („Песната и годините”)

Небиднинската поетика проникната со митски праслики, опсесивно ја негува и повторува соодветната симболика на крвта, персонифицирана низ опозицијата на божество и демон. Во таа смисла и „Лузна” е песна метафора за митскиот поглед на светот, поточно митски код со кој се моделира поетската структура на Шоповата небиднина. Таа е воедно и фасцинантна поетска разработка на соларната (небеска) и хтонската (демонска) митологија, веќе во првата строфа трагично навестена: „Те оградив со девет градини, крви/ те затворив во девет грла,/ што бараш уште, зошто ме прогонуваш, крви/ зошто закануваш своето копито темно,/ зошто незасито?“; и натаму, здобиена со териоморфна композитна форма (не зооморфна) персонифицираната демонска крв моментно се стишува преку лирско-сончевиот отсјај на поетовата душа: „смири се, крви, слегни во твоите темнини/ на чие дно твојот црвен вепар/ одамна бара пештера за починка./ […] нема подобро место од овие девет градини, девет градини/ што живеат од твоето  зеленило,/ од овие девет грла, девет грла/ што ја пеат пролетта на твоите песни.“ Преку нумеролошкото значење за севкупност во митолошката слика „девет градини, девет грла“, поетот ја сугерира едновременоста на сите состојби и настани, симболично-духовите доблести и постигања. Тоа се небески фантазми и симболи во митското јадро на песната, суштински неразделно поврзани со хтонските сили – виорните демонски коњи: „Слушај како татни од далечина,/ слушај како татнат сите кории,/ идат коњи по пат од ѕвезди и месечина,/ идат коњи, коњи, коњи, коњи дории,/ идат коњи да ме прегазат, /идат, идат ќе ме прегазат“. Коњот како митско-поетски симбол ја извишува митската концепција на „Лузна” до единствено спојување на, светлината, животот, крвта, ѕвездите, зелените градини, песните, од една страна, и со темнината, далечните кории, месечината, мрачните ноќи, „патиштата под бурјани“, од друга… ( „Единството на прекрасното и страшното“, го истакнува и К. Ќулавкова расправајќи за поимот небиднина: „Онака како што се урива илузијата за двата субјекта, а се гради претставата за една поделена личност, така се подрива илузијата за опозитната поставеност на доброто и злото, на прекрасното и страшното кои се само два дела од една иста целост.“)6 Истовремено, се обожува и обоготворува потполно крвта − мистериозно преубава и предизвикувачки ужасна: „оградена со девет градини, /затворена со девет грла/ како некој семоќен владетел/ на некоја непристапна тврдина“. 

Небиднинскиот дискурс не ги користи традиционалните митови, дури ни во изменета, осовременета смисла. Шопов ги поетизира митските елементи, претстави и симболи низ лирското, автохтоно митотворештво кое, инаку, по својата природа е несвеснопоетско. Универзално исконскиот, вечен нагон за креативно создавање како метамитолошки порив, поетот го открива преку основната конвулзивна антиномија: раѓање-смрт во магистралната песна „Раѓање на зборот“. „Глужд на глужд./ Камен врз камен./ Камена шума изѕемнина. […] Зборот се двои од темнина./ Модар јаглен му гори во утробата.“ Привидна митска опозиција, а всушност единство на спротивностите во поетската митема за раѓањето, смртта и воскреснувањето на творечкиот збор/човек кој, световно-сакрално „постои зашто не постои“, а „небото го лула и земјата ја врти“. Тој збор/човек кој „иде замелушен од своите смртти“, кршејќи ги сите слепоочници, се  вградува во личното митотворештво на небиднината фундирана врз митски архетипови (иницијација − поетско посветување, идеалниот космички модел − стеблото, дрвото, космичките претстави за водата, огнот, воздухот)… Шопов го цизелира специфичниот јазик на поетско-митски симболи: „Отвори ме/ проклетио, /ти тврдино камена,/ да изгорам во јагленот на зборот,/ да се стопам.“

Сопствениот поетски збор е збор и на древната митска спротивност: радост-жалост, среќа-несреќа, веселба-тага, или „збор на раѓање, на лелекање“ („Молитва за еден обичен но уште непронајден збор”). Таквиот збор корелира со симболиката на дрвото (динамичност, стабилност, родот-светот), односно „дрвото на светот“ кое се толкува во теоријата на митот како средишна фигура на вертикалниот космички модел. Дрвото е поврзано со небото, Земјата („средна земја“) и подземниот свет7 и таа митолошка симболика ја употребува Шопов во својот поетски говор: „Пронајди збор што личи на обично дрво/ што личи на дланки јагленосани и прародителски/ голи,/ што се  како чедност во секое молење прво./ За таков збор телото мое те моли“. Секако дека во збирката Небиднина не функционира само т.н. апсолутна митска симболичност, ниту се сите фантазми од митски извор… Но во циклусот „Молитви на моето тело“ (на кој му припаѓаат и песните „Раѓање на зборот“ и „Молитва за еден обичен но уште непронајден збор“ со индикативното митско дрво кое ја навестува агонијата на телото како трогателно-болна а и химнична претстава на макросветот, односно единството на микро и макрокосмосот), се промовира митскиот симбол на земјата. Така универзалниот јазик на поетско-митската симболика вдахновено го раскрилува божественото начело: „Издолжено в неврат лежи ова тело,/ со око стрела в око на вишините,/ земјата ја корне со чело./ Земјо, ти веќе не си земја,/ ти си грутка надеж,/ црна од мака, од соништа зелена,/ ти си око фрлено во вселена“ („Осма молитва на моето тело или кој ќе ја смисли таа љубов”). Во единаесет пагански молитви за физичко-духовното тело (Поетот и Жената), сплотено со земјата, домнираат главните матријархални симболи: отворен храм „затворен во својата древност и голем од чекање“, реките, бршланите, тревите зелени со благо назначени особини на женски божества и месечината − знак на плодноста од лунарната митологија − „Боли, месечино, Нека боли./ Болат твоите ребра погодени./ Под тебе светот и ние сме голи./ Штотуку родени.“

Несомнено е дека магијата на поезијата е во она „непрекинато откривање на новите значења“⁸ − оттаму и Небиднина на Ацо Шопов претставува своевиден  агенс за многустрани проучувања, најразлични аспектирања и богати интерпретации. Можеби токму затоа што за овој поет, песната  е вистинска „потрага по себеси“,⁹ Шоповата поетика на митологизирање е спонтан резултат на неговата длабоко интимна идентификација со творечкиот чин, поетскиот збор, песната, откривајќи ја суштината на небиднината − животот пред сѐ во онтолошка и гносеолошка смисла (преку митско-архетипските корени).

* in Творештвото на Ацо Шопов: симпозиум по повод 70-годишнината од раѓањето на Ацо Шопов, Скопје, 1993
Статијата е објавена и во Културен живот, 1993, год. XXXVIII, бр. 2, стр. 47-50.

_________________________

¹ „Претварање хаоса у космос чини основни смисао митологије, при чему космос од самог почетка укључује аксиолошко, етичко становиште.” (Е.М. Мeletinski, Poetika mita. Beograd, Nolit, 1980.)
² Мирча Елијаде, Аспекти на митот, Скопје, Култура 1992, 92.
³ Види: Vojin Matić, Psihoanaliza mitske prošlosti 1,2, Beograd, Prosveta, 1979.
⁴ На оваа димензија на поимот небиднина инсистира Д. Наневски во текстовит „Ацо Шопов, Поезија на црната небиднина” и „За поимот небиднина”, во книгата Македонската поетска уметност. Скооје, Култура, 1990. стрп. 217-239.
⁵ Прашањето за митското во небиднинскиот корпус го допира и Миодраг Друговац во Историја на македонската книжевност на 20 век. Скопје, Мисла, 1990, стр. 415-425, 416.
⁶ Ката Ќулавкова, „Поимот небиднина или творечкиот порив“. Во: Копнеж по систем. Скопје, Македонска книга, 1992,277-286,282.
⁷ Е.М. Мелетински, наведено дело, 217.
⁸ Радомир Ивановиќ, „Откривање на убавината − За поезијата на Ацо Шопов”, Во: Портрети на  македонски писатели, Скопје, Мисла, 1979, 36-48,39.
⁹ Георги Старделов, „Ацо Шопов (1923-1982)”. Во: Искуства. Скопје, Македонска книга, 277-315, 298.