Материјалната имагинација на Ацо Шопов*

Владимир Мартиновски, македонски писател и теоретичар на книжевноста

Владимир Мартиновски

„Класици се тие книги за кои постојано слушаме како се вели: ја препрочитувам… а никогаш: ја читам“ – тоа е кусиот одговор на Итало Калвино на основното прашање од книгата Зошто ги читаме класиците?¹. При бројните претходни читања, а особено при едно неодамнешно препрочитување на лирскиот опус на Ацо Шопов, вниманието повторно ми го привлекоа како фреквентноста и разноликоста на топосиите, симболите и поетските слики поврзани со природните елементи, така и нивната несомнена естетска продуктивност.

Во обидот да се навлезе во најзагадочните тајни на креативниот процес и на поетската имагинација, францускиот филозоф и теоретичар Гастон Башлар во студиите Психоанализата на огнот, Водата и соништата, Воздухот и соништата, Поетика на просторот итн. ја разработува теоријата за ,,материјалната имагинација“ (l’imagination matérielle), позната и како „поетика на природните елементи“. Всушност, Башлар смета дека „физиологијата на имагинацијата, дури повеќе од нејзината анатомија, се потчинува на законот на четирите елементи“². Врз основа на оваа базична теза, според Башлар, токму природните елементи претставуваат основните „хормони на имагинацијата“. Аналогно на хормоните коишто ги предизвикуваат и ги насочуваат биохемиските метаболитички реакции, во доменот на уметничката имагинација тие ги имаат и капацитетот и катализаторската функција да „покренуваат цели групи на слики“. „Всушност, – истакнува Башлар на воведните страници од студијата Водата и соништата – сметаме дека е можно да се утврди, во царството на имагинацијата, еден закон на четирите елементи, кој ги групира различните материјални имагинации според нивната врска со огнот, воздухот, водата или земјата“³.

Тргнувајќи од овие теоретски постулати за „корените на имагинациската моќ“ на поезијата, она што по внимателното читање неизбежно фасцинира во поетскиот опус на Ацо Шопов, тоа е фактот дека – наспроти тезата на Башлар дека секој поет (уметник, дури и филозоф) најчесто има посебен афинитет кон еден од четирите елементи – во овој случај, во творечката лабораторија на поетот, сепак наидуваме на два природни елементи т.е. два „хормони“, коишто дејствуваат рамноправно, односно, во неразделна симбиоза и интеракција. Тоа се водата и огнот.

Симболизмот на водата

Со исклучок на првите четири поетски книги објавени во четириесеттите години на дваесеттиот век (Песни, Пруга на младоста, На Грамос и Со наши раце), во кои недвосмислено доминира огнениот елемент, водата како универзален и комплексен, антиномичен симбол – а во функција на „систем од поетска вредност“⁴ – е присутна во речиси сите основни варијанти за кои говори Башлар: бистрите води, пролетните води, проточните води; вљубените води, нарцизам; длабоките води; составните води; мајчинските води и женската вода; слатките води и насилните води⁵.

Имено, во прилог на оваа теза е фактот дека поетскиот вокабулар поврзан со ,,материјалната имагинација“ на водата во лириката на Шопов е исклучително богат и разновиден, така што тој претставува еден од најсеопфатните каталози на лексички материјал во македонскиот јазик: капка, влага, роса, солза, дожд, извор, тек, бран, далга, брег, понорница, подземни води, матни води, бистри води, ладни води, црни води, секнати води, суви води, водено огледало, река, езеро, езеро на животот, езерска шир, водопад, плими, брегови, делти, поплави, мориња, океан итн.

Во голем број космогониски митови водата е прaформа, извор и матица на животот, па оттука во една од најамблематичните песни на Шопов, поетот се напојува од нејзината примордијална креативна енергија, давајќи го следниот совет: „Кога ти е најтешко … загледај се, нурни се во водите сини/ ај, во таа свежина, во тоа шумолење (…) Ќе сетиш со длабок здив/ сила и смирување,/ Погледот ќе блесне жив,/ жив од подмладување“ („Кога ти е најтешко“). Оттука, не би требало да нѐ зачудува што поетот експлицитно признава дека ги црпи креативните импулси од водениот елемент, односно, дека го бара „својот глас“ во „молкот див на морето“.

Башлар истакнува дека „водата е збир за сите претстави за чистотата“⁶. Една од фундаменталните симболички функции на водата во голем број митолошко-ритуални системи е нејзината моќ да прочистува, така што Башлар посветува особено внимание на „прочистителните води“, потенцирајќи дека: „уште една од особините на сонот за прочистување поттикнат од бистрата вода, а тоа е сонот за обновување, за препородување кој го сугерира чистата вода“⁷. Во лириката на Шопов има голем број аналогни примери од кои веројатно најилустративни се стиховите: „очите ќе ми светнат силно/ окапени во смеа и дожд“ („Ако сведнам понекогаш глава“) и „Последниот напор: да се нурне во водата бистpa и лековита/ што ќе му ги собере силите/ и ќе му го поврати животот.“ („Настан на езерскиот брег“).

Меѓутоа, како што укажува Башлар, водата како антиномичен симбол воспоставува и низа семантички врски и со танатолошките мотиви, кои тој ги поврзува со т.н. застојани, „тешки води”, како и со она што тој го нарекува „Харонов комплекс“. Во овој контекст е особено индикативно дека во лириката на Шопов постојат низа творби (на пример, „Мечтаење крај брегот на езерото“, „Слика од паркот“ и „Есен“) во кои познатиот романтичарски мит за „мртвата сакана“ е оркестриран во дослух со симболизмот на водата.

Исто така, во една од подолгите песни од раниот опус на Шопов, т.е. во песната „Сефедин“, главниот протагонист го губи животот во водите на реката Дрим: „Молкум падна/ дивиот матен бран“. Особено впечатливо е дека во поетскиот вокабулар на Шопов „матните води“, коишто во првите развојни фази се поврзуваат со смртта, постепено еволуираат во „црните води”, особено карактеристични за песната „Небиднина“:

Ти дојде и ме однесе како глува поплава,
како матица од подземни места
(…)
Ти дојде како црна вода на болештина
со која се болува довек
од сите проклетства и злости
(…)
Водо непроѕирна, водо црна,
ти што откинуваш секој ден
по еден никнат цвет
од каменот на моето чело.

Всушност, дури само и од наведените десетина примери, сосема јасно се гледа дека во поетскиот универзум на Ацо Шопов, како што упатува Башлар, водата „донесува еден тип синтакса, едно постојано поврзување на сликите“⁸.

Симболизмот на огнот

Макар што лексиката поврзана со огнот (жар, пламен, оган, гори, пожари, пепелишта, блесок, молња и сл.) во поезијата на Ацо Шопов е за нијанса посиромашна од вокабуларот на водениот елемент, сепак битно е да се потенцира дека во поетските слики се артикулирани исклучително вешто неговите три основни видови: 1) пламенот што гори, 2) светлината, како и 3) остатоците од огнот – пепелот или етерот. Оттука, би можело веднаш да се навести дека во лириката на Шопов огнот ја извршува својата базична симболичка функција на „двигател, кој го анимира, го трансформира и го предизвикува преминот на трите состојби на материјата: цврстата (земја), течната (вода), гасовитата (воздух)“⁹.

Според мислењето на Башлар, меѓу четирите елементи огнот е најамбигвитетен симбол, а токму тоа особено го ползува поетската имагинација. Во студијата Психоанализата на огнот, Башлар потенцира дека: „Меѓу сите феномени, тој (огнот) е навистина единствениот кој толку јасно може да ги придобие двете противставени вредности: доброто и злото“¹⁰. Башлар смета дека вечниот инерес на поезијата за огнот произлегува од фактот дека „огнот е интимен и универзален. Тој живее во нашето срце. Тој живее на небото.“ Се чини дека овие зборови најпластично упатуваат на корените на поетската продуктивност на огнот во поетскиот опус на Ацо Шопов.

Очигледно е дека дијалектичката природа на огнот, за која зборува Башлар, се огледа уште во првата фаза од поезијата на Шопов, во која огнот, т.е. пламенот, е клучната метафора и најфреквентната метонимија за војната. Притоа, зависно од контекстот, огнот т.е. пламенот, добива противставени значења: тој напати го означува еланот за ослободување и ентузијазмот за борба, а напати тој е метафора за суровата деструкција на воениот пустош. Исто така, во лирскиот опус на Шопов огнот е истовремено и универзален симбол и длабоко личен амблем, што најпластично се огледа во стиховите: „Кој тоа невидлив во мене седи/ и пали таен оган …“ („Небиднина“); или пак, „Тука е тој оган под оваа кожа,/ под овие тримеѓници, овие три ножа.“ („Долго доаѓање на огнот“). Огнот е и надвор и внатре, така што е и плод на интроспекција и објект на перцепција. Имено, поетот истовремено го перципира огнот и го чувствува како дел од своето битие, седејќи „сам со својот пламен во градите“.

Но, дека огнениот елемент во поезијата на Шопов не е само попатен симбол, туку дека тој постепено прераснува во еден од основните теми на поетската медитација, најсилен аргумент се песните од циклусот „Долго доаѓање на огнот“ („Ноќта на огнот“, „Повлекување на огнот“, „Љубовта на огнот“, „Долго доаѓање на огнот“). Во тој контекст, Кататица Ќулавкова со право забележува дека „збирката Гледач во пепелта е целосно под знак на огнениот елемент, било да е посматран од нему сродни или од нему противставени појави, супстанции и енергии, од жарот и пламенот, или од пепелта и чадот (мракот) (…) Поетскиот свет е ситуиран меѓу два поларитети кои се протегаат еден до друг, но и еден во друг: светлината и темнината, огнот и водата!“ ¹¹.

Од башларовска гледна точка, особено провокативни се стиховите во кои лирскиот субјект до таа мера го манифестира афинитетот кон огнот, што дури и му се препушта, при што доаѓа „до обединување на импулсот за животот и импулсот на смртта“, т.е. до феноменот којшто Башлар го именува како „Емпедоклов комплекс“. Имено, во песната „Раѓање на зборот”, лирскиот субјект ја актуализира врската меѓу творечкиот чин и процесот на горење на огнот („да изгорам во јагленот на зборот/ да се стопам), како и во „Небиднина“ („низ пожари патував, низ урнатини, низ пепелишта“), а во песната „Ако ти недостасува светлина“ лирскиот субјект е подготвен да „согори“ како огнот: „Ноќ сум ноќ ќе изгорам/ ќе те разденам“. Исто така, како пандан на „црната вода“ и „црните дождови“ во лириката на Шопов се јавуваат „црниот, потемнет оган“, „црниот пламен“, „црната пепел“ и „црното сонце“.

Телото – симбиоза меѓу огнот и водата

Говорејќи за постулатите на „органогенската психоанализа“, Башлар го објаснува физиолошкиот карактер на поетските слики поврзани со природните елементи: „Токму во телото, во органите, се раѓаат првите материјални слики“. Релевантноста и апликативноста на оваа теза во разгледувањето на поетскиот опус на Ацо Шопов е несомнена. Всушност, комплексните интерференции меѓу симболизмот на водата и огнот кулминираат во сложениот симболизам на телото, кое е еден од клучните симболи во лириката на Ацо Шопов.

Се чини дека најдобрата илустрација се стиховите од „Деветта молитва на моето тело“, со кои поетот го опишува телото како соѕидан град, изграден токму од двата елементи: „Еве ги сите светлини и води/ на овој соѕидан град (…) Eве го овде тој соѕидан град / соѕидан од светлини и води“. Општо познато е дека најголемиот процент од материите што го сочинуваат човековото тело е токму водата, но во оваа поетска слика светлината, како една од формите и манифестациите на огнот, учествува рамноправно во „архитектурата“ на телото. Исто така, во една од најзначајните поетски остварувања на Шопов, во песната „Небиднина“, лирскиот субјект се идентификува себеси како спој на двата елемента: „Погледај во овие раце –/ два огна / две реки / темно чекање”.

Овој специфичен симболички механизам доживува целосен израз во бројните поетски слики на крвта, која е една од најфреквентните метафори поврзани со телото. Имено, уште во една од првите објавени песни на Шопов со стиховите – „Како у котел крвта ми врие“ („Борба“) – крвта, како „вжештена течност“ има функција на „спој на спротивности“ (coincidentia oppositorum). Имено, покрај низата поетски слики на Шопов во кои крвта е опишана преку клучните атрибути на водата – „крвта што бара корито да тече“ („Молитва за еден обичен но уште непронајден збор“); „непoгрешно и неизбежно како смрт / ги исполнува сите празнини и места“ („Има долу една крв“) – во песната „Гледач во пепелта“, таа се идентификува и со огнениот елемент: „црвеното небо на запалените вени“.

За да ја илустрираме семантичката врска на крвта со водата и огнот се чини дека најпертинентна поетска слика е споредбата што поетот ја прави меѓу крвта и лавата во песната „Те споменам ли“: „Лавата се претвора во крв, крвта ко лава блика! / (…) и сета историја се претвора во огромна лава / што како водопад се струполува од висините“. Корените и можното објаснување на оваа исконска споредба на крвта со лавата би можеле да ја побараме во студиите на Башлар, кој објаснува дека и двете супстанции како слики на „вжештената течност“ (мошне слично како и алкохолот) за ониpичната и поетската имагинација претставуваат еден вид оксиморонски спој на водата и огнот.

Во овој контекст, битно е да потенцираме дека од првите поетски објави па сѐ до последните објавени песни, поезијата на Ацо Шопов изобилува со оксиморонски конструкции во кои е направен семантички шок преку спојувањето на двата противставени природни елементи. Од бројните примери, се определивме за следните неколку парадигматични стихови: „а солзите ко оган ме палат“ („Разговор со синот“); или, „воден сончоглед“ (…) „распретај ја жарта под крилата на водната птица“ („Невреме“); или, „додека сета утроба и целото тело ко пожар на океанот ти гори“ („Клошарска песна на поетот“).

Покрај крвта, би можело да се констатира дека окото е вториoт поетски топос којшто ги обединува двата природни елементи. Една од поетските константи и „општи места“ е поврзувањето на окото со водениот елемент, а во лириката на Шопов има цел арсенал прекрасни стихови: „овие очи беа длабочини (…) а сега се само две суводолици/ за ноќевање на случајните дождови“ („Долго живеам на ова место“); „ влажни очи сокриј“ („Копнежот на девојката“); „очите ти се извор и утoкa нa cите реки на Црна Африка“ („Песна на сињарката“). Но, во поетскиот свет на Шопов не помалку фреквентни се споредбите на окото со огнот/пламенот: „очи ми гаснат”; „огнени очи” (Љубов); „гореа очи под веѓите густи; со своите очи што ригаа пламен; а твоите очи се искреа гневно” (Очи); и во очите избувнува страшен пожар“ („загледани во сонцето”); или „Огнот е во твоите очи пожар од бунт на ружи“ („Долго доаѓање на огнот“).

Човекот е огромен, океанот мал

Според мислењето на Радомир Ивановиќ, еден од највнимателните проучувачи на поетското дело на Шопов: „(…) секој вид сериозна естетичка и поетолошка анализа мора да ја има предвид најшироко сфатената филозофија на создавањето на поетот“¹². Ова е секако релевантно и кога се разгледува функцијата на природните елементи во поетската имагинација на Ацо Шопов.

Всушност, иманентната поетика на Шопов во голема мера се заснова на исконскиот порив којшто поетот го нарекол „исконска страст да ја пронајде својата праслика (…) жива и силна како вдахновение“. Во таа смисла, би можело да се рече дека еден од фундаменталните поетички и гносеолошки механизми во поетското писмо на Шопов е токму идентификацијата на поетот со природните елементи. Всушност, во голем број песни исклучително впечатлив е степенот на идентификување на лирскиот субјект со некоја од манифестациите на водениот елемент, како во песната „На езеро“:

Кога ќе разбранам и толку развилнеам
та да се кренам, да стигнам насекаде,
да давам секому сѐ што ветувам
и како далга неукротена
од брег на брег
моќно да прелетувам?

Исто така, во песната „Мечтаење крај брегот на езерото“ лирскиот субјект доаѓа до сознанието: „дека е ширна мојата душа/ како што е езерската шир“. Од друга страна, лирскиот субјект се идентификува себеси со морето во песната „Утре“ („Па сегa сум море каде пустош тлее/ и солза сум само в зеница истинат“), а најеклатантниот пример за односот меѓу човекот и океанот се стиховите од песната „Загледан во океанот“: „Океанот е огромен, човекот мал (…) Човекот се слева со огромната маса, огромната маса со човекот (…) Човекот е огромен, океанот мал“. Мошне интересно е дека во оваа поетска творба, контемплацијата на океанот е проткаена со осознавањето на човековото битие преку менувањето на микро- и макро-космичката визура, мошне слично како стиховите на либанскиот поет Калил Џубран: „Суштината на океанот ја сознав,/ медитирајќи за капка роса“.

Алудирајќи на познатиот Хераклитов фрагмент, Башлар смета дека моќта на материјалната имагинација и на симболизмот на водата почива врз фактот што таа најсликовито ја отсликува човековата суштина: „Не се капиме двапати во иста река, зашто, човековото битие веќе ја има во себе суштината на водата што протекува (…) Водата постојано тече, водата постојано паѓа, таа секогаш завршува со својата хоризонтална смрт“¹³. Bчудовидувачка коинциденција: самиот Шопов во едно интервју изјавил дека „таа (песната) е свест за постојано менливата стварност на човекот и на сопственото битие“¹⁴, а за да ја изрази оваа идеја во поетскиот контекст, поетот најчесто го користи симболизмот на водата што тече, како во „Петта молитва на моето тело“:

Заробени сме сега во игра, во круг,
и носени од тмурна и нестварна плима,
цел живот патуваме од еден до друг,
и секој го крие она што го има.

Макар што во поезијата на Шопов водата мошне често ја симболизира вечната промена, како и во песната „Бела тага на изворот“ („Само белата тага на изворот/ ќе остане иcта, неизменета/ како вечен копнеж за далечините.“), мошне значајно е да се потенцира дека и огнот ја добива истата улога, а тоа сосема јасно се гледа од стиховите: „И вечно сум таков: час голем, час мал,/ со срце што пламне, па згасне.“ (,,Песната“).

Сепак, најексплицитното и најегзалтираното идентификување на поетот со природните елементи е артикулирано во извонредната песна „Долго доаѓање на огнот“. Имено, контемплирајќи го огнот, лирскиот субјект доживува еден вид онтолошка идентификација, изразена на извонредно лапидарен и архаичен начин: „Тоа сме ние, тоа сум јас и тоа ти си“. Евидентно е дека овој стих и по својата конструкција, но и по значењето, многу потсетува на познатото гесло „тоа си ти“ (tat tvam asi) од древните Упанишади.

Во поетските слики од циклусот песни „Долго доаѓање на oгнот“ е маркантен уште еден клучен елемент од архаичните космологии и философии. Всушност, како што веќе видовме, поетската имагинација не ги доживува природните елементи како статични и закостенети, туку напротив, таа се впушта во „уметноста на комбинирањето“ (ars combinatoria), што резултира со фантастични поетски слики: „Тука е тој оган под овие улави води,/ под овој бигор и зло само што се плоди“ („Долго доаѓање на огнот“), или пак, „Молчи огнот со исушен пламен/ под езеро тврдо како камен“ („Повлекување на огнот“). И во двете поетски слики, огнот т.е. пламенот се наоѓа под водата, механизам којшто секако потсетува на една од најдревните кинески класични дела Книгата на промените. Имено, според древнокинеската космологија и теорија Хонг-Фан, стара повеќе од пет милениуми, целиот универзум е плод на различните комбинации од петте основни природни елементи (вода, оган, дрво, метал и земја): ,,петте елементи непрестајно реагираат еден на друг, произведувајќи се еден од друг, или пак, уништувајќи се меѓусебно“¹⁵. Мошне слично, во поезијата на Шопов водата и огнот, како антитетички аспекти на космичкиот поредок (слично на Јин и Јанг), се во постојана интеракција. Во песната „Езеро“ лирскиот субјект му се обраќа на езерото (на водениот елемент), насетувајќи дека дури и во него потенцијално се крие и спротивниот елемент – огнот:

Тогаш разбирам, езеро: пак долго ќе те нема
и не знам кој пат веќе пак ќе ми се стори
дека си оган тајно што се зема
нечие срце, крв нечија да гори.

Како интерпретативна рамка на овие зачудувачки стихови би можеле да ни послужат дури и некои од постулатите и старохеленската космогонија и философија (Хераклит, Питагора, Емпедокле, Платон, Аристотел итн.), коишто развиле мошне комплексна теорија за четирите елементи (вода, воздух, оган и земја), чиишто природи се објаснети како „комбинација на два примордијални принципи“. Водата е комбинација на ладно и влажно, а огнот – на топло и суво. Впрочем, говорејќи за проникнувањето на природните елементи, Платон во дијалогот Тидеј (с. 56) заклучува дека „тие се трансформираат едни во други“. Една од тие трансформации и преобразби е тематизирана и во стиховите од песната на Шопов „Езеро крај манастирот“: „Водата се враќа во фреска од ѕидот./ Со неа и зборот и пламенот на ридот“.

Во овој контекст, би можело да се констатира дека лириката на Шопов во себе ја содржи прадревната „дијалектика на природните елементи“. Таа дијалектика имплицира дека водата и огнот можат да му послужат на поетот да навлезе во тајните и на самиот творечки чин, а еден од најинтересните примери се стиховите од антологиската песна „Гледач во пепелта“: „Изгасни песно во огнот што го запали сама./ Прска зборот и исчезнува во пепел од кремен“. Имено, поетскиот чин целосно е загатнат преку лексиката на природните елементи.

Исто така, во древните космогонии и философии водата е симбол на бесконечноста, на бескрајноста на можностите, па оттука не би требало да нѐ зачудува што самиот Шопов, сакајќи да даде што е можно поуверливи поетски слики за вистинската поетска креација, се служи со метафората на водата, така што во песната „Во твојата поезија жуборат бистри води“, посветена на Леополд Седар Сенгор, поетот ќе го оддаде следново признание, коешто секако потсетува на „јазикот на водата“ за којшто говори Башлар:

Само во твојата поезија жуборат бистри води
и твојот жуборест говор паѓа како свежина
врз земјата измачена од суша и тежина.

Анализата на основните механизми на имагинарното во поетскиот свет на Шопов покажува извонредна сродност со предревните митопоетски креации, античките космологии и традиционални философии. Покрај тишината, телото, зборот и небиднината, водата и огнот се едни од стожерните поетски топoси и симболи во лирскиот опус на Шопов, па оттука несомнено го заслужуваат башларовскиот епитет „хормони на имагинацијата“. Поинаку кажано, токму водата и огнот се „корените на имагинациската моќ“ на поетското писмо на Шопов. Од нив лириката на Шопов ги црпи својата супстанција, својата специфична поетика, својата филозофско-мисловна длабочина и праисконска сликовност.

______________________________
¹ Italo Calvino. Pourquoi lire les classiques?, Paris, Editions du Seuil, 1996
² Jean Chevalier, Alain Gheerbrant. Dictionnaire des symboles. Paris, Robert Laffont, 1993, p. 397
³ Гастон Башлар, Водата и соништата. Скопје, Табернакул, 1997, стр. 8.
⁴ Ibid., стр. 10.
⁵ Башлар ја предлага оваа класификација токму во студијата Водата и соништата.
⁶ Водата и соништата, стр. 21.
⁷ Ibid., стр. 189.
⁸ Ibid., стр. 21.
⁹ Jean Chevalier, Alain Gheerbrant. Dictionnaire des symboles. p. 396.
¹⁰ Gaston Bachelard. La psychanalyse du feu. Paris, Gallimard, Folio essais. 2000, p. 23.
¹¹ Шопов, Ацо. Поезија. (Приредила: Катица Ќулавкова). Скопје, Македонска книга, 1993. Од предговорот, стр. XXX-XXXI. [цитиран текст: „Зреење на песната”] ¹² Радомир Ивановиќ. Поетиката на Ацо Шопов, Скопје, Македонска ревија, 1986, стр.
¹³ Водата и соништата, стр. 11-12.
¹⁴ Цитатот е преземен преку наведената студија на Радомир Ивановиќ [цитиран текст: „Песма је свест о непрекидно мењањој стварности”] ¹⁵ Dictionnaire des symboles, p. 395.

_______________________
Користена литература

1. Башлар, Гастон. Водата и соништата, Скопје, Табернакул, 1997
2. Башлар, Гастон. Ваздух и снови – оглед о имагинацији кретања. Нови Сад, Сремски Карловци, Издавачка књижарница Зорана Стојановића, 2001.
3. Bachelard, Gaston. La poétique de l’espace. Paris, Presses Universitaires de France, 1998.
4. Bachelard, Gaston. La psychanalyse du feu. Paris, Gallimard, Folio essais 25, 2000.
5. Chevalier, Jean & Gheetbrant, Alain. Dictionnaire des symboles. Paris, Robert Laffont, 1993.
6. Ивановиќ, Радомир. Поетиката на Ацо Шопов. Скопје, Македонска ревија, 1986.
7. Шопов, Ацо. Избор од поезијата. (приредил: Раде Силјан). Скопје, Македонска книга, 1987.
8. Шопов, Ацо. Поезија. (приредила: Катица Ќулавкова). Скопје, Македонска книга, 1993.
9. Wilhelm Helmut. Promena (Osam predavanja o I Ching-u). Niš, Sirius, 1995.
_______________________
* Текстот е објавен под наслов „Хормони на имагинацијата: огнот и водата во лириката на Ацо Шопов”, во актите на XXX Научна конференција на XXXVI меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура (Охрид, 11-13 август 2003 г.). – Скопје : Универзитет “Св. Кирил и Методиј”, Меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура, 2004

„Материјалната имагинација на Ацо Шопов”, во  Животот и делото на Ацо Шопов. – Скопје: МАНУ, 2005