This post is also available in: Serbian

Енергијата на поетскиот говор*

(Реториката на тишината во делата на Ацо Шопов и Бранко Миљковиќ)

Радомир Ивановиќ

Лишен од вообичаената теоретска и критичарска претенциозност, во ова слово за реториката на тишината сакам да го свртам вниманието кон помалку познатите и поретко анализирани лирски минијатури од оваа провиниенција на Ацо Шопов – „Во тишина“ и „Чудак“, составени од по четири стихови и сродните поетски творби на Бранко Миљковиќ – „Ако кажеме“ и „Залудноста на зборот“, кои содржат вкупно десет стихови. Со нив евидентно е покажан стремежот на поетот кон „зборот што кажува сѐ“, кон етимонот од кој би се раѓале сите други зборови, зашто поетот владее само со ненапишаниот збор, па сега е поразбирлив симболистичкиот и неостварлив идеал – создавање песна без зборови!

Збогатени со ново аналитичко искуство, четирите лирски минијатури мораме да ги испитаме мудро и со потребната инвенција и интуиција, која дава побогато егзистенцијално и творечко искуство, зашто како што вели Едуард Ханслик; во книгата што заслужува пофалба „За музички убавото „естетско уживање воопшто нема без духовни активности“. Тоа практично значи дека нашите духовни активности колку што е можно повеќе мораме да ги сообразиме со духовните и креативните активности на двајцата поети не само во моментите на создавањето на споменатите поетски творби, туку и на основните поетски идеи што творците ги сугерираат како сума на сопствените искуства, сознанија и претпоставка“, бидејќи Шопов и Миљковиќ, како репрезентативни повоени неосимболисти, како што е Ален Боске, успеаја да остварат „синтеза на надреалистичката и симболистичката поезија“, како што тврдат и самите во својата естетика.

Она што е кажано е помалку важно од она што е навестено или премолчено. Тоа е основната премиса на нивните естетички, поетолошки и креативни определби. Тоа може да се илустрира со глобалната поетска идеја според која кај двајцата поети апологијата на молчењето е претпоставена на апологијата на говорот, во природниот редослед на работите, затоа што она што е кажано е само мал, секако и пoбeзначаен дел од она што е премолчено. Затоа и Шопов и Миљковиќ повеќе инсистираат на емисионата радијациона моќ на латентната, отколку на конкретната енергија на поетскиот говор, затоа што конкретната сфера лесно се исцрпува и затоа бара постојана иновација која ги надминува човековите и творечките способности, додека латентната сфера служи како таинствен и непресушен вербален енергетски извор, кој за автентичните поети е дотолку попредизвикувачки ако се тие поталентирани. Во осознавање на сопствената немоќ лежи трагиката на вдахновените творци како што се Шопов и Миљковиќ, зашто тие во тишинната и во молчењето го бараат последното засолниште. На тоа навреме упатуваше Пол Клодел со тврдењето: „Ако работите се само еден дел од она што значат, тогаш нивната вистина треба да се бара онаму каде што се создаваат, каде што владее молчење и мир“.

Само зборот… 

Во вдахновено пишуваниот есеј „Поетот и зборот“, во кој пишува за праисконската поетичност и за потребата на јазикот да му се вратат таинственоста и древноста, Миљковиќ луцидно расправа токму за проблематиката за која станува збор: „Само зборот може да го надвисне нашето присуство. А постои и молчење кое не е тоа. Да се може да се молчи е исто што и да се може да се зборува. Молчењето не е отсуство на зборови, туку нивна поготвеност да бидат зборови и како такви да бидат кажани или премолчани“. Имајќи ја на ум оваа сартровски означена „вербална тенденција“, естетичарот Сузан Зонтaг во студијата „Естетиката на тишината“ пишува токму за „елоквентноста на тишината“, односно за тоа дека една од употребите на тишината се состои во тоа тишината да обезбеди време за продолжување и за продлабочување на мислењето, резимирајќи го својот став за оваа проблематика со тоа што тишината сите проблеми ги остава отворени.

Пишувајќи натаму за онтолошкото небитие на песната во есејот „Песната и смртта“ Миљковиќ соопштува луцидни мисли за реториката на тишината: „тишина, мир, темниот звук на крајот на светот, болната и блага ноќ, заменета со песната, темнина која веќе не е ниту ден ниту ноќ, зашто пее. А, она што пее никогаш не е она што е. Тишината за овој поет (Стеван Раичковиќ – заб. на Р.И.) не значи мир, хармонија, спокој, туку неопределено, бескрајно, неспознајно име на сликата. За него тишината е можноста на првиот збор, чист и неискраден со други зборови. Таа тишина не е само онтолошки корен на песната, туку и нејзина морална цена.

Со оглед на тоа дека есеистичкиот и поетскиот дискурс кореспондираат во најголема можна мера во делото на овој поет, ми изгледа природно овој есеј и лирската минијатура „Ако кажеме“ да ги поврземе со иста парадигматска оска, поради што и песната ја наведуваме во целина:

„Ако кажеме
сме го рекле она што не сме сакале да го кажеме
ако молчиме не сме рекле ништо
но многу сме премолчеле.
Секој збор значи она
што значи неговото молчење.“

Очигледно, поетот е длабоко свесен за потребата да се пронајде онаа точка на Кузанус каде што се збратимуваат противречностите. Оската се состои во паралелата што ја сочинуваат кокретната (означена со говорот) и латентната енергија на поетскиот говор (означена со молчењето), паралела што ѝ припаѓа на областа на апоретиката, од онтолошката до естетската и творечката. Миљковиќ се послужил со тријадата што ја предложи Ален Боске: поет-збор-незбор, заменувајќи ја со мидификувана тријада на поширок план: поезија-антипоезија-непоезија. Дефинирајќи ја поезијата како духовна област што се стреми кон искажување на она што не може да се искаже, Миљковиќ ја сфаќа антипоезијата како спротивност на поезијата, а непоезијата како она што не е и, претпоставуваме, не може да биде поезија, зашто не е содржано во неа. Гледано во таа смисла, на поезијата, па и на толкувањето на поезијата, им е оставена апсолутна слобода.

На сизифовската позиција на поетот како негова судбина му укажува Миљковиќ на својот собеседник со песимистички и агностицистички интонираната лирска минијатура „За лудоста на зборот“, при што, според законот за ширењето на концентричните кругови на значењето, симболот егзистенција може да се изедначи со симболот творење:

„Овој напор да се искаже сѐ
нема да не однесе подалеку од нас самите
што и да речеш од себе нема да излезеш, не
колку повеќе зборуваме, толку повеќе сме сами“.

Во оваа минијатура очигледно е, исто така, дека поетот ја применува таканаречената функционална недореченост, при што со манир на вистински персонолог умеел да ја оддели недореченоста од конфузноста, зашто првата упатува на „скоковитоста на асоцијациите“, па со тоа и на ширењето на референцијалниот круг, а втората на поетската и на поетската конфузија. Како Бетовен, кој на секоја своја композиција и припишувал повеќе недостатоци, така и поетите Шопов и Миљковиќ се свесни не само за недостатоците на песните што ги оствариле, туку и на целата поетска уметност, со желба да го остварат неостварливиот идеал за „чиста поезија која засега може да се оствари само со помош на делотворни, а премолчени зборови“.

Кога станува збор за Шопов како приврзаник на оваа малармеовска идеја за навестувањето на сугерирањето, а не за именувањето на работите, потребно е да се каже дека специфичноста на неговиот говор и молчење се состои во тоа што тој умее да ги прикаже појавите и процесите во светот од онаа страна па макар и само во контури да ги претскаже процесите што се одвиваат во метафизичка рамнина, зашто одамна е позната вистината дека патот на најдлабокото испитување на суштината на уметноста секогаш нѐ следат метафизичките прашања. На тој начин, метафизиката станува дел од исконската поетичност, од еден став кој поетот го враќа во светот на поновата и на постарата митологија, па голем дел од неговата поезија може да се прогласи за метафизички, ониристички или митолошки. За разлика од Миљковиќ, тишина е глобален симбол кој означува извонредна делотворност и во областа на поетското и во областа на поетското. Таа „дејствена тишина“ покажува особена моќ при преминувањето на зборовите од областа на латентната во областа на конкретната енергија.

Токму на таа законитост во психологијата и во филозофијата на поетското творење се однесува филигрански изработенaтa минијатура „Во тишина“ која веќе стана образец за парадигматските песни од оваа првинненција, во која максимално е реализиран принципот на економичност во употребата на изразените средства:

Ако носиш нешто неискажано,
нешто што те притиска и пече,
закогај го во длабока тишина
тишината сама ќе го рече.
(„Во тишина“)

Како што се гледа сè е во состојба на потенцијално случување, зашто Шопов и како поет и како филозоф по струка е свесен дека постојат mutatis mutаndіѕ некои елементи на пеењето и на мислењето кои не можат да се разделат на составни делови (творците и естетичарите ги нарекуваат „метафизички темели“).

Највисокото ниво на поетската иновација Шопов го постигна со прецесот на интериоризација на лирскиот субјект како што веќе споменав. Тоа се гледа со сета илустративна моќ во ретко споменуваната, а толку сложена лирска минијатура „Чудак“, соодветна за најразнородни херменеутички интерпретации. Пишувана со исклучителна творечка концентрација и афективност, таа укажува на позицијата на лирскиот и на творечкиот субјект како на истовремено и планетарно и вселенско суштество, така што се остварува онтолошки магнетизам меѓу битието на поезијата и творечкото битие. Творечкото битие мора да проникне во смислата на битието на поезијата, зашто искуството на песната му претходи на искуството на поетот, како што тврдат самите поети. Творењето е над творецот. На таа законитост укажува и Ханслик со апофтегмата – „Времето е исто така дух и создава нови тела“, на што упатуваат сите конотативни и денотативни значења на минијатурата „Чудак“, со сета разлика меѓу симболот тишина и симболот молчење:

Тој не живее како останатите.
Со заматен поглед, очи устремени
оди во прагот на исчезнатите
со ова смисла да го обремени.
(„Чудак“)

Под претпоставка да имаме повеќе време и простор овде може да започне дискусијата за процесот на трансфигурација и на трансмутација во поезијата на Шопов, зашто очигледно е дека трансфигурираат и трансмутираат симболите „небиднина“, „тишина“, „тајна“, „временитост“, „минато“, „иднина“ и други, како и дека доаѓа до природен процес на генерирање на поетските идеи и на книжевниот текст. На тоа укажува, пред сѐ, податокот дека една од збирките од втората фаза во творештвото на Шопов тој ја нарече Слеј се со тишината (1955), потоа дека еден циклус го нарече „Небо на тишината“, во кој многу материјал за овој вид поетолошка експертиза даваат песните: „Допри се полека до моето рамo“, „Раката негова“ и „Кажи ми небо“, како и песната која според содржаната идеја го збратимува со Миљковиќ – „Молитва за еден обичен, но уште непронајден збор“, од втората збирка. Во оваа пригода сакам да го свртам вниманието кон една од најнеобично структурираните песни на Шопов „Златен круг на времето“, која со веќе анализираните минијатури „Во тишина“ и „Чудак“ сочинува лирски триптихон, и од која ги наведувал двата завршни катрени како продолжен дијалог на битието на поезијата и на творечкото битие:

Гласи се со виј од молк, проговори со поглед нем,
засводен во својот говор со јазли семоќно власни,
и како ненужен воин со очи од црнозем
обѕрни се во кругот златен и победоносен згасни.

Старинска ѕвездо, ѕвездо на пророци и чуда –
распрсни се во стихот, потони во најдлабок збор,
додека трае во крвта ова светлина луда,
овој подземен оган, овој непрегор.
(„Златен круг на времето“)

Како што се гледа, стилската доминанта претставува творечки процес, без оглед на тоа во која сфера на творење се одвива тој. Од аспект на поетиката на времето, која, секако, е доминантна во однос на поетиката на просторот, очигледно е дека станува збор за онаа категорија на Ханслик („духот на времето“ кој создава), односно за латентниот творечки субјект кој е вечен како што е вечно и создавањето (оној бајковит јунак кој од најдлабокиот мрак носи најсветли сознанија), како и за латентната сфера на поетскиот говор (онаа што е дотолку побогата колку што повеќе се одзема од неа). Искажано со романтичен речник, зашто и Шопов и Миљковиќ му припаѓаат на неоромантизмот, реториката на тишината како дејствена категорија не е ништо друго освен „Ослободување на убавото од окното на фантазијата“. Притоа, пресуден е процесот на осознавање на претскажување на минијатурата како на едноставна лирска форма, зашто сите возвишени мисли и пораки и се наменети на иднината и се изразени со крајно едноставни изразни средства, така што Миљковиќ апсолутно е во право кога ја пишува мислата – „Само ова што е концизно не може да се опее повторно“. Инсистирањето на Шопов и на Миљковиќ на симболиката и на реториката на тишината претставува можност за олицетворение на тишината во вербалната содржина!
___________________
* Текстот е објавен во
Нова Македонија, 21.09.1994.

Други компаративни анализи помеѓу творештвото на Шопов и на Миљковиќ.