Кон поетиката на Ацо Шопов*

Миодраг Друговац

Миодраг Друговац (1928 – 1995) македонски литературен критичар

Монографијата Збор за зборот (Поетиката на Ацо Шопов) на Радомир Ивановиќ се објавува по книгите со слични истражувачки амбиции и аналитички цели на овој вреден и заслужен македонист, професор на Филозофскиот факултет во Нови Сад − Поетиката на Коста Рацин (1979) и Поетиката на Блаже Конески (1982) и „претставува дел од целосниот аналитички триптихон посветен на значајната поетска вертикала во македонската книжевност на ХХ век“. Со неа ни оддалеку не е речено сѐ што заслужува проникливо критичко читање на автентичната поезија на Ацо Шопов од сите три фази на нејзиниот естетски развој, а што при крајот на монографијава го констатира и самиот Р. Ивановиќ, забележувајќи дека „новите аналитички постапки ќe покажат и нови структурни елементи, особено во оние аналитички текстови што помалку се занимаваат со литературата, а повеќе со проблемите на литерарноста“.

Ова никако не значи дека и анализата на Р. Ивановиќ не е отворена кон проблемите на литерарноста во поезијата на А. Шопов, па и не би можело да биде поинаку со оглед на предметот и целите на неговото истражување: (а) откривањето на светот на идеите во оваа поезија и (б) утврдувањето на иманентната и експлицитната поетика на ова значајно и едно од најзначајните поетски дела на македонската и целокупната југословенска книжевност. Со тоа истражување главно се задоволува дијалектичкиот принцип на едно, истовремено историски екстензивно и аналитички продлабочено, дијахрониско и синхрониско трагање по стојните точки на пеењето и мислењето на А. Шопов, почнувајќи од првите негови поетски обиди во 1937 година и сѐ до „прошталната збирка“ и вид на „поетски тестамент“ − Дрво на ридот (1980). Притоа, можеби тешко ќе е можно да се усвои гледиштето на Р. Ивановиќ дека А. Шопов „својата книжевна афирмација“ ја започна токму во таа, 1937 година и токму „во закрилата“ на поетика „на меѓувоената социјална и антифашистичка литература“ − и не само и најмалку поради неговите четиринаесет години, туку поради биографскиот и книжевно-историскиот факт што неотстапливо нѐ соочува со вистината за периодот на неговото фактичко афирмирање, а тоа се годините непосредно по Револуцијата!

Исто така, не сум сигурен дали може да се елаборира поетичкиот комплекс на едно книжевно дело, а притоа речиси информативно да се помине преку првата, борбено-градителката фаза или фазата на колективистички занеси (со збирките Песни, Пруга на младоста заедно со С. Јаневски, На Грамос и Со наши раце) и аналитички недоволно, без соодветни поетички параметри да се маркираат идеите од толку значајната, естетски пресвртничка фаза на поетскиот интимизам (со збирките Стихови за маката и радоста, Слеј се со тишината, делумно и Ветрот носи убаво време)? Можеби тоа и не е толку превид, колку што е прашање на афинитет, но афинитетот не ѝ е најдобар сојузник на науката за книжевноста! Повеќе и затоа што бурните полемики − а со нив и едно дотогаш непознато динамизирање на книжевните процеси кај нас − почнаа токму со и околу збирката Стихови за маката и радоста (1952) на А. Шопов и што, меѓу другото, самиот Шопов беше еден од најприсутните и најенергични полемичари и сподвижници на новото во македонската поезија.

Зашто, секоја од поетските фази на А. Шопов во прв план ја извлекува идејната и естетската нишка на својата иманентна и експлицитна поетика, а со супсумирањето и есенцијализирањето на нивните идеи до еден поетички подразбирлив квинтесенцијален круг се остварува приказ на интегритетот на поетското дело − се разбира, од аспект на постолошките проблематизирања. Таков интегрален приказ, што би можел да ги задоволи и највисоките научни критериуми (независно што и не мораме да се согласиме со сите становишта на Р. Ивановиќ!), е остварен врз третата, последна творечка фаза на А. Шопов со збирките Небиднина, Раѓање на зборот, Гледач во пептелта, Песна на црната жена и Дрво на ридот (според Р. Ивановиќ, во третата и четвртата фаза, бидејќи тој разликува четири фази во творештвото на А. Шопов, што книжевно-историски не е многу уверливо!). Со тој приказ иманентната анализа ја потврдува својата критичка и научна полифункционалност, поетичката парадигма се осформува околу јазелните точки на поетската структура, и тоа не по пат на проста дедукција на нејзините идеи, при што обично ни се понудува само еден долг список на тие идеи, туку се остварува полн теориски увид во нивната идејна и естетска пропулзивност и енергична влијателност врз развојните процеси на македонската поезија, со тенденција кон засновање еден разгранет и отворен „систем на мислење“.

Поетичките сочинители на тој систем се, на пример, естетските категории убаво и добро, но исто така и животност (животната уверливост на делото), изворност, т.е. оригиналност (на пеењето и мислењето, на мотивската и формалната еквивалентност, која во поезијата на А. Шопов, според Р. Ивановиќ, се изразува преку „односот и соодносот на естетичкото и етичкото“), сфаќањето на зборот како „средишна сила на космосот“ (со мислата на Р. Ивановиќ дека „во зборот поетот ја чувствува магиската сила на праисконот“), со дијалектичката бинарна опозиција, исто така праисконска − во животот и во поезијата (кај А. Шопов: „симболика на раѓањето“ − „симболика на смртта“), со „малармеовскиот сон за ‘апсолутната поезија’“, со космополитизмот во промислувањето за уметноста, со „полифункционалноста на зборот, како знак и симбол“, а што е „една од универзалните идеи на овој поет“, со „особениот лирски пантеизам“ (заговорништвото на „физиолатријата“), со еквивалентноста на националното и универзалното во поетските идеи, со модерноста на поетската транспозиција, при штo А. Шопов ни се претставува како заговорник на процесот на естетизацијата и панкалистичката ориентација, но и на своевидна сонијанизација на уметноста“, со орфеизмот, со свртеноста кон артистичките модели на пеењето и неосимболистичкиот поетски образец, со преокупираноста со некои митолошки праизвори или архетипови (на пример, митeмaтa „дрвото како вертикален космички модел“ и сл.) со пиктуралната и синестезиската компонента на поетската слика − итн., итн., при што кон сето тоа А. Шопов во теориската и креативната сфера да биде „континуирано воден од двата принципа: творечкиот активизам и афирмацијата на животните вредности“.

Следејќи ги овие и многу други поетички особености во поезијата на A. Шопов, соочувајќи ги нив со неговите искажувања и коментари по различни поводи, Р. Ивановиќ трага по differentia specitica на ова творештво, согласувајќи се не еднаш со самиот поет дека, во основа, за еден поетски универзум со чијашто анализа не е тешко да се утврди и она што е најсуштествено во него − е исполнетоста на еден, можеби и најврвен творечки принцип: да се биде нов и свој! Заедно со ова, проникливо е уочено дека еден од поетичките принципи на А. Шопов е довршеноста на песната како уметничко дело, т.е. дека на рамништето на мотивационите процеси се артикулира една свест за хармоничното единство на содржината и формата (перцепцијата и транспонацијата) во чинот на песната, во естетската скулптура на нејзиното битие! Меѓутоа, Р. Ивановиќ луцидно ја конструира и синтагмата „функционална недореченост“: во песните, со овој поетички модел низ роењето на асоцијации, се ослободува таинствената енергија или една специфична „нова радијација на значењата“, т.е. се постигнува толку присакуваната семантичка фасцинација, а со што, следствено на тоа, всушност и најмногу се објаснува поетичката целесообразност на оваа само наоко едноставна равенка на творечкото credo на А. Шопов.

Коментирајќи ги „високо поставените естетски идеали“ на А. Шопов, Р. Ивановиќ заклучува дека низ целокупната своја поезија тој „перманентно се стремел кон прочистеност на јазикот, јасност и едноставност на изразот, на мислите и чувствата, борејќи се со сите интелектуални и креативни сили против артифициeлнoстa, против егзалтираниот вербализам“. Ацо Шопов поезијата ја сфаќаше, вели Р. Ивановиќ, како „единствен осмислен вид на егзистенцијата“. Во тој сооднос се толкува и симболниот систем на Шопов и, посебно, фреквенцијата на естетските и етичките зрачења на неговиот централен и глобален, „синтетичен симбол“ − небиднина, како „еден од оние бројни зборови од крстосницата“ какви што се, на пример, во поезијата на А. Шопов и зборовите вода, жена, пепел, крв, дрво, црно сонце и „целата низа други симболи во кои монотематскиот говор е заменет со политематскиот“, со нагласка дека сите нив ги наткрилува и обединува исконскиот и глобален симбол − човек, како исходиште и оска на секоја „апстрактна и конкретна претстава“, како духовен еталон на секој творечки чин, корен од кој и околу кој се конституира една сосем определена, пред сѐ трагична визија на светот, лирски осмислена зашто естетски вистинита („бидејќи сѐ што се случува, се случува помеѓу коренот и болот, како еднаквовредни ентитети“).

Затоа, и во случајов, е сосем критички и научно (херменаутички) оправдано настојувањето на Р. Ивановиќ со сиот должен респект, минуциозно да се опсервира и аналитички веродостојно да се растајни тој симбол над симболите во оваа поезија − небиднина, со едно длабинско негово исчитување, секогаш во дијалектичка поврзаност со човекот и животот, светот и постоењето, но и со извесни функционални проникнувања во неговиот метафизички мизансцен, неговата „другост“, „спиритуелност“, во неговиот, значи, и не малку мистичен ентитет, на една „небиднина извалкана од адските и рајските патишта“.

Па, сепак, и респектирајќи го гледиштето на Р. Ивановиќ, бидејќи е илустрирано со аналитички аргументи од прва рака, мислам дека за поетичкото разрешување на проблемот на интеракцијата меѓу дабиднина (терминот е на Г. Старделов) и небиднина, е потребен еден дополнителен коментар и сосем спротивен од насоката што ни ја предлага Р. Ивановиќ. И не само според можниот коментар на стихот „Во тоа бегство низ небиднината“ во песната „Езеро на животот“ од последната стихозбирка, ами и воопшто, имајќи го пред себе целокупниот небиднински симболен ансамбл на А. Шопов, можен е, според мене, и сосем точен е „скептичниот заклучок“ дека, всушност „дабиднина е само дел од апсолутната небиднина, во чијшто триумф не треба да се сомнева во ниеден миг, дури ни во сферата на боженската некорисност на уметноста“. Следствено на тоа, мислам дека и не се работи тука за „резигнацијата“, која е „плод само на поетова ориентација“ (пред крајот од животот, „пред вратата на смртта“), туку станува збор за една стожерна душевна и духовна поетова константа за nervus rerum на поетовиот творечки универзум. Дури и стиховите од песната „Тажачка од онаа страна на животот“, кои Р. Ивановиќ ги цитира за да ја илустрира својата теза, откриваат дека со резигнацијата воопшто не се исклучуваат етичките вредности на животот какви што се витализам и стоицизам, а што нешто понатаму индиректно го потврдува и самиот Р. Ивановиќ кога заклучува дека „и дабиднина и небиднина се поместливи светови, во што се огледува дијалектичноста на пеењето и мислењето на Шопов“. Со нашата теза, пак, воопшто не се доведува во прашање точноста од заклучниот дел на ова, инаку, највредно поглавје од монографската студија на Р. Ивановиќ, дека, имено, „глобалниот симбол небиднина“, може да се рече, „претставува продолжена егзистенција, превосходно на поетската уметност, а потоа и на сите други облици на егзистенција“.

Тезава на Р. Ивановиќ несомнено заслужува да биде и поопширно (од него) прокоментирана, впрочем како и некои други негови гледишта, на пример − дека стихот на Шопов „О ти што постоиш зашто не постоиш“ треба да се толкува како „продолжеток на Валериевото мислење дека ништо не е така убаво како она што не постои“, дека Шопов „веxементно ја заговара мислата дека вистинското раѓање настанува по смртта“, дека во поезијата на Шопов „наоѓаме флуидна лирска атмосфера, благодарение на која доаѓа до брзото идентификување на поетовиот и на читателовиот свет, било да се работи за интелектуална било за емотивна сфера“ (подвл. М. Д.), итн. Но, независно од ова, средбата со најновото дело на Радомир Ивановиќ нѐ исполнува со задоволство: тоа е една вредна, корисна, инспирирана и инспиративна книга. Ќе се согласиме со авторот дека се можни и „поинаку засновани проекции“ на поетиката на Ацо Шопов, т.е. можни се и „алтернативни интерпретации“ на проблемите кои од Радомир Ивановиќ овојпат се поставени и решавани со научна свест за нивното значење во македонската книжевност, а без апoдиктичност во претпоставките и заклучоците. Прилозите од крајот на книгава („Биобиблиографија на Ацо Шопов“ и „Есеи и критики за Ацо Шопов“, чии што составувачи се м-р Милева Милев и Љиљана Ристевска) го надополнуваат убавиот впечаток за ова научно дело.

__________________
* Текстот, посветен на монографијата на Радомир Ивановић Реч о речи (Поетика Аце Шопова), изд. Ново дело, Београд, 1986, е објавен во Современост, 1986, год. 36, бр. 8, стр. 78-81