За Небиднината на Шопов*
Александар Прокопиев, македонски писател и литературен толкувач
Александар Прокопиев
Небиднина е исчекор во јазикот, узлет што извира од внатрешната магиска способност на поезијата да го именува неименуваното. Енергијата на митските праслики, ослободување на ритмот од стегите на формалните рими и негово активирање во говорната логика на духовниот транс − сè се тоа суштински благодети на геопоетичкото создавање кај Шопов:
Глужд на глужд.
Камен врз камен.
Камена шума изѕемнина.
Глужд на глужд.
Камен врз камен,
од камен и ние обата.
Чади ноќта.
Зборот се двои од темнината…
„Раѓање на зборот“, почетната песна во Небиднина, може да се толкува како самостоен ентитет со внатрешен систем на заемна комуникација меѓу зборовите, но и геопоетички, како идентификациски процес во себеспознанието во светот и на светот во сопствената песна. Небиднината е неопходна, ужаснувачки вистинита, но и длабоко инспиративна категорија во тој процес, кога човекот се сплотува со друг човек, со природата и со сопствената подзаборавена припадност на таинственото Пра-Едно. Сродно на ничеовскиот дионизиски занес, поетот, свесен за ништожноста и празнината, страствено и нескротливо патува кон сопствената целосност кога индивидуалната егзистенција ќе се сообрази со космичката. Како и предсoкратовците, Шопов е опчинет од Елементите, како од вечни знаци на Космосот. „Небиднина“, како и најголемиот дел од неговата поезија, создавана со геопоетичка свест, е проникнат од полифоничната моќ на елементите.
Во првата песна, „Патував долго, патував цела вечност/ од мене до твојата небиднина…“, доминира жестокоста на Огнот: „..Низ пожари патував, низ урнатини/ низ пепелишта./ По жега, по суша, по невиделина…“, која дирекно влијае врз сликата на вториот елемент, Земјата, што се објавува преку телото на поетот. „Црни суводолици што го параат моето лице − ми ги подари лицето на земјата“, „нерамнини врз плеќите − ми ги донесе умората на ридјето“, „овие дланки − две полиња, две суши, глуво лелекање“. Почвата е ожеднета, сува, спржена.
Во втората песна, „A сè се случи една ноќ,/ ноќ стебла,/ ноќ лисје/ ноќ студен ров…“, Водата е елементот што дејствува, „глува поплава“, „матица од подземни места“, космички преплетена со ноќта, со темното, со „старинската приказна закопана длабоко во свеста“. Или во подсвеста, зашто ако Огнот − Сонцето ја втиснуваше својата моќ врз појавното, врз брчките на земјата и лицето, врз врежаните линии на дланките, тогаш Црната Вода се впива во никогаш до крај сфатената тајна на човековата душа.
Во третата песна „Водо непроѕирна, вода црна…“ уште од првиот стих е наметната превласта на водениот елемент, што веднаш, карактеристично за Шопов, се активира.
…ти што откинуваш секој ден
по еден никнат цвет
од каменот на моето чело
и го фрлаш во мрачни бездни
под леката лушпа на своето тело,
водо непроѕирна, водо црна…
Во натамошното доградување на митското поимање на светот Шопов ќе го сублимира својот метафорички однос кон присутноста на бесконечното, обогатувајќи ја преку низа аналогии динамичната заемност во односот микро-макро, тело-природа. За разлика од онаа, не сосем вешто наречена „идеалистичка“, нео-симболистичка струја во поезијата, која често ја запоставува „надворешноста“, Шопов припаѓа кон теургиската, митотворечка страна на неосимболистичката поетика, која неопходноста на проникнувањето субјект-природа ја согледува во контекстот на обожествување на човечкото. Но, и во ваквото ничеанско премавнување на ризикот, кога нагонот за самоодржување се отфрла со опиеноста, занесот, екстазата, се продлабочува и свеста за неумитната минливост, оличена во третата песна на „Небиднина“ во вода непроѕирна и црна, во густата, внатрешна вода, која наспроти исцелителите езерски бранови во двете песни за крилестиот коњ [”Настан на езерскиот брег” (Песна на црната жена, 1976) и “Како најубави катрени од народната поезија” (Дрво на ридот, 1980)], е подземна, двосмислена, заканувачка. Водата „откинува по еден никнат цвет“ од челото, токму од челото на лирското „јас“ и има „облик на таа мисла прекрасна и страшна/ што го обвива моето срце“. Мислата (очевидна метономиска поставеност на челото и мислата) е водата непроѕирна и црна, истовремено и прекрасна и страшна. Небиднината, во оваа низа од симболи − вода, стебло, крв, мисла − се доведува до/се именува и како мисла, онаа која е длабоко закопана во свеста“.¹⁹
Во четвртата песна, „Стебло што самееш на ридот,/ мако во ровка земја,/ кој ти ги даде моите очи/ што зреат во сонот на твоите лисје…“ продолжува проникнувањето меѓу поетот (внатре) и природата (надвор). Додека во претходните песни, границата се превладуваше со, во сета противречност, поттикнувачката моќ на елементите, во оваа песна поетот се поистеветува со стеблото, односно тоа се претопува во поетовите длабини, крв, во обележје на неговата судбина. Анализирајќи го значенскиот спектар на поимот „небиднина“ токму преку истоимениот циклус, Ќулавкова во таа взаемна преобразба на поетот и стеблото, водата, почвата…, ја вплетува небиднината: „При идентификација на стеблото и лирското „јас” − стеблото ги има очите, крвта и длабините на оној-кој-пее. Се бришат границите, исчезнуваат сите далечини“, „сите близини“. Токму во тоа изедначување на човекот, песната, стеблото и водата тивнее небиднината.“²⁰ Метаморфозата кај Шопов е непосредна, без набљудувачка (воајерска) дистанца. Преминот од еден во друг облик на постоење не е судир на два нивоа, туку единствен процес, преку кој се ослободува енергијата на јазикот.
Петтата, завршна песна во „Небиднина“: „Жено непозната, жено мудра/ ти што минуваш секогаш спокојна/ крај овој прозор на темнината/ глува за лелекот…“ ја совладува и раздвоеноста што беше навестена како недоизоден копнеж во првата песна − онаа меѓу поетот и жената. „Патував долго, патував цела вечност/ од мене до твојата небиднина (од тебе до мојата небиднина)“ се преобразува, во завршното двостишје на циклусот, во: „Патував долго, патував цела вечност/ од нас до нашата небиднина“. Низ преобразби, често и низ болни преобразби, се стивнуваат разликите, се патува кон целовитоста на различјето. Аналогно со природата, и со дејствувањето на елементите, самостојноста не ја исклучува меѓусебната витална врска, спротивно, заемноста е можност посебното најсилно да дејствува, а „распаѓањето на телото“ означува одделна смрт на секој негов дел − став кој не се сфаќа „органистички“, туку во сообразност со возвишента игра меѓу идентитетот и разликата, меѓу „внатре“ и „надвор“, меѓу хармонијата и минливоста. „Дали тоа зборува дека човекот не е сосем сам на патувањето или дека себе си се доживува во множина или пак дека небиднината не е прашање само на единката, туку на човекот. Ако не е општочовечка, ако не е исклучително лична, тогаш веројатно не е само лична“.²¹
Номадската потрага е исто толку страствена во истражувањето на внатрешните лавиринти, каде темно меандрира сопствената крв што се препознава во водата, стеблото, жената. „Небиднинската поетика проникната со митски праслики, опсесивно ја негува и повторува соодветната симболика на крвта, персонифицирана низ опозицијата на божество и демон.“ [Пирузе] Неспокојната, мистериозна крв, во дослух со тајните на космосот, едновремено сетилна и симболична, може да биде токму тој пат кон небиднината, но и од неа, пат на јанѕа, но и пркос, своевидно иницијациско прочистување.
________________
* Извадок од „Ацо Шопов во дијалог со современото поетско искуство”, Книжевен қонтекст 2, Филолошки факултет, Институт за македонска литература, Скопје, 1996, стр. 205-226