Жената како бог во Молитвите на Шопов*

Сузана Спасовска, македонска поетеса

Сузана В. Спасовска

Секој од нас барем некогаш во животот изустил некаква молитва. Било да е онаа канонизираната, било да е некоја наша лична. А што е молитвата? Едно канонско толкување, она на свети Јован Синајски, вели дека според својата суштина молитвата е меѓусебно општење и единство на човекот со бога¹. Едно друго современо толкување, она на денешните духовни учители, вели дека „Молитвата е чистота. Таа го прочистува умот што е постојано подложен на сомневање, страв, грижа и е постојано напаѓан од погрешни мисли и погрешни движења. Кога се молиме, нашиот ум се прочистува, а чистотата ја зголемува нашата приемливост за бога“². И во едното и во другото толкување е присутна една релација – релацијата меѓу човекот и бог. Оваа релација, всушност, потекнува од теолошкиот т.е. религиозниот контекст и својата појава ја сместува во зачетоците на цивилизацијата. Во Речникот на старата македонска литература³, молитвата е „еден од најзначајните составни елементи на црковната служба и на христијанскиот ритуал воопшто“⁴. Значи, потеклото на молитвата може да се лоцира во времето на раното христијанство и со појавата на црквата, па така едни од првите молитви, кои имаат автор, му се припишуваат на Василиј Велики од 4 век. Молитвата го претставува вербалниот чин од религиозниот ритуал.

Со појавата на црквата се појавиле канонските молитви, а потоа се создале и апокрифни молитви, кои всушност ја имаат паганската матрица. Молитвите постоеле и пред појавата на христијанството, односно од времето на паганството, што особено се гледа во зачуваните творби од древните литератури. Еден таков пример се сретнува и во месопотамската литература, а тоа се ,,Молитвите кон ноќните богови“, потоа тука е и африканската „Молитва за дожд“, па индијанската „Молитва на воинот“. Траги од молитвите од овие стари времиња секако се сретнуваат во фолклорот на одделни народи. Да речеме, и во македонскиот фолклор се сретнуваат тие молитвени обраќања до вишите сили, преку додолските песни, баењата итн. Христијанските молитви, кои се канонизираат во посебни зборници наречени молитвеници, поврзувајќи се со црковниот чин, денес ја имаат зачувано својата канонизирана писмена форма. Паганските молитви, пак, се усни обраќања, кои и денес се сретнуваат понекаде во народот, при посебни пригоди.

Која е целта на молитвата? Молитвата има стремеж – да се добие нешто или да се биде нешто. Добивањето нешто се поврзува со практичниот момент и оттаму и со паганските молитви, кои се употребувале во посебни пригоди – да заврне дожд, да се истераат лошите духови заради човековата благосостојба, додека бидувањето нешто се поврзува со етичкиот момент, а оттаму и со христијанските молитви, кои се употребувале во црковните пригоди – да се стане богочовек, да се отелотвори бог во себе.

Терминот „молитва“, од оној материјал што го имавме на располагање, не можевме да го сретнеме во македонското лирско народно творештво, конкретно во насловите на македонските народни песни не наидовме на терминот „молитва“. Оттука може да произлезе заклучокот дека поимот молитва имал ограничена употреба и дека, иако е поетски жанр, сепак конкретно се врзува за религиозната т.е. црковната дејност и за периодот на средниот век. Тоа добро го покажува и Речникот на книжевни термини⁵, кога вели дека молитвата е „назив на изразито лирски-книжевен жанр во средниот век, со религиозна содржина и мотивација, во облик на поетски апостроф и обраќање на божественото битие, ангелите и светите лица како објект на култот“⁶. Значи, накратко  би можеле да ја дадеме дефиницијата за молитвата: молитва е религиозен-поетски жанр, кој се обраќа на божественото битие.

Овој краток вовед за појавата и потеклото на молитвата ни беше неопходен за да пристапиме кон циклусот молитви од стихозбирката Небиднина на современиот македонски поет Ацо Шопов. Првите словенски црковни молитви во старата македонска литература ги напишал Кирил Солунски, па тогаш не е чудо што молитвата останала како белег на македонската литература, конкретно на современата македонска поезија. Дека е тоа така, ќе го наведеме и фактот дека молитви, односно песни именувани како молитви, покрај Шопов, пишувале и Блаже Конески, Анте Поповски, Гане Тодоровски, Богомил Ѓузел. Оваа оска што може да се поврзе од молитвите на Кирил Солунски до молитвите на Ацо Шопов практично зборува за една константа во негувањето на молитвата, но и за една радикалност во нејзиното поимање. Тој радикален пресврт се сретнува и кај дел од овие македонски поети (Конески и Поповски), за разлика од она традиционално прифаќање на молитвата преку нејзиниот композициски елемент на обраќање кон божествениот ентитет, преку вообичаената формула – „Дај боже” (кај Тодоровски), „О, дај ми Господе” (кај Ѓузел).

Отстапката на Шопов

Тој религиозен апостроф во молитвите на Шопов не постои. Отстапката овде се прави во модулацијата на молитвата преку додавката „на моето тело“. Имено, синтагмата „молитви на моето тело“ е за првпат создадена од Шопов и со тоа уште од старт се поставува новиот концепт на молитвата. Односно, ако во обичните, т.е. традиционалните молитви се манифестира духот којшто се обраќа на божествениот ентитет, тогаш во молитвите на Шопов телото е тоа што се обраќа кон некаков друг ентитет, кој не е оној вообичаениот.

Наша задача е да востановиме кој е тој друг ентитет, во што всушност и се огледа отстапката на Шопов од молитвениот канон. Се разбира, дури и во канонот има еден елемент на импровизација, во зависност од субјектот што ја говори молитвата и од природата во која се изговара.

Да почнеме сега од анализите на Шоповите молитви низ  призмата на овие два аспекта: лирскиот субјект и пригодата.

Лирскиот субјект, или лирското јас, е несомнено авторовото јас, кое застанува, т.е. се идентификува со своето тело и за него спас односно лек – ете, тука со право овие песни го заслужуваат името молитви. Лирскиот субјект моли за исцелување на своето тело. Пригодата, односно контекстот во кој се искажуваат овие молитви не е духовниот, односно религиозниот чин, ами телесниот, односно еротскиот чин. Со оглед на овие два откриени моменти – субјектот и контекстот, лесно може да се претпостави кој е третиот елемент, т.е. објектот, за да биде затворена тријадата. Третиот елемент, се разбира, е жената. Тријадата субјект – објект – контекст ја прават лирското јас – жената – еротскиот чин. Тоа значи дека Шопов во овие молитви го заменува објектот на обраќањето = божествениот ентитет или бог сега станува женски ентитет или на кратко жена. Клучот за ваквото поставување на Шоповите молитви се наоѓа во неговата прва молитва, т.е. во песната насловена како „Молитва за еден обичен но уште непронајден збор“, во која не се означува објектот на обраќање – „телото мое те моли“ – а кого телото го моли тоа не се открива до крајот на песната – но затоа се открива вистинскиот збор, односно вистината што ќе го излекува ова тело. Во оваа песна се моли за збор. Тоа е збор што личи на обично дрво, значи тоа е некој обичен збор, веќе создаден за да не мора пак да се пресоздава, тоа е збор што личи на дланки јагленосани и прародителски голи, суви од молење и голи без оружје, оти рацете се потребни за молитва, тоа е збор со крик што се кажува од кој крвта почнува да тече, да боли, од кој се станува свесен дека сме повторно живи. Тоа е молитва за вистинскиот збор, кој чека да биде откриен, како што велеше Конески за откривањето на песната, кој чека да биде ослободен, збор што ги буди срните во нашите зеници, што нѐ буди. Тој збор е истиот збор како и при раѓање така и при лелекање. Кој е тој збор? Одговорот на ова прашање не се дава во самата песна – потрагата по него продолжува. Но, ние ќе се прашаме – кој е тој збор од кого се раѓаме и за кого лелекаме – се раѓаме од љубов, а лелекаме повторно за љубов.

За да ја поткрепиме оваа наша теза, ќе ја наведеме констатацијата на Старделов во неговата студија за Шопов, во која тој вели: „Но, има само еден таков македонски збор. Во макотрпната потрага по него, во песната „Молитва за еден обичен но уште непронајден збор“ поетот ќе го определи него како збор на раѓање и како збор на лелек (…) Тој збор во поезијата на Ацо Шопов е од раѓањето на првиот до последниот негов стих тој  збор има едно единствено име: љубов“⁷. Кон фокусот на љубовта во овие молитви се приклучува и тврдењето на Ќулавкова во текстот „Оксиморон на љубовта“⁸, каде што вели: „’Молитвите на моето тело’ и преокупацијата на љубовните чувства во нив се показ на крајно слоевит однос спрема љубовта, во правец на една визија според која љубовта е облик на создавање, на творечко изразување на човечкиот дух, следствено и ознака на творечкиот порив кај човекот воопшто“⁹. Тоа е молитва за зборот, оној што треба да го прославува и опева она што најмалку е отпорно на протокот на времето – телото – ова убаво го забележува Клетников  во својот оглед за поезијата на Шопов „Меѓу сетилното и езотеричното“¹⁰, за да констатира потаму дека најисконското и најтрајното човеково чувство и искуство е љубовта.

Молитва за љубовта

Ако во првата молитва се дефинираше феноменот на љубовта меѓу лирскиот субјект и лирскиот објект, веќе во втората молитва се укажува на позицијата на лирскиот субјект, т.е. неговото физичко присуство преку неговото тело. Но, тоа тело повеќе говори за отсуство отколку за присуство, бидејќи тоа лежи, тоа е неподвижно. Ова тело лежи како мост меѓу два брега – едниот брег е раѓањето – другиот е умирањето. Ова тело живее „од мугрите на твоите желби“ – живее од тоа некој да го сака, да го посака, да го раздвижи. Ова тело лежи неподвижно како мост и чека да помине веселник некој и да го пробуди пак“. Ова тело е заспано, ова тело е уморно. Ова тело сака да заечи од нежност, сака да протече под него скротена река за да биде од некаква полза – па нели, мостовите се градат за да се премине реката, а ако нема река не треба ни мост. Му треба на ова тело, на овој мост, река за да може во нејзиниот бран да се сети на својот заборавен лик. Му треба на телото некое друго тело, му треба Другиот за да  го почувствува како тело, за да се огледа во него, за да се сети на себеси, да сфати кој е. На лирското јас му треба некој за да сфати дека е јас, но кој е тој некој?

Третата молитва го проблематизира овој момент со директно обраќање до објектот преку прашањето: што си?, а не кој си?. Со ова се потврдува лирскиот објект во овие песни, кој не станува субјект. Откривањето на неговиот идентитет се дава преку три ентитети – девојка, жена, мајка. Дали зборот „љубов“, по кој се трагаше во првата молитва, е синонимен со зборовите мајка, жена, девојка – се прашуваме. Тој женски ентитет не зборува, затоа не е субјект, ами бдее и молчи оти со тишина се лекува болното тело на лирското јас, но и вие од болки. Таа жена, девојка, мајка е неодгатлива, полна со спокој темен, скаменета но сигурна во својата моќ, во својата победа над смртта – да го излекува, возвишено да го крене ова болно тело. Телото на лирското јас се чувствува заштитено, како под смирено крило и сака да се помоли за она што веќе било.

Ете овој момент од четвртата молитва е моментот на покајување за сопствените гревови, поради подобра и поведра иднина. Ова тело како да бара да биде казнето за своите гревови, па бара таа љубов, тие светлини, тоа горење бело, тие светкавици да бидат употребени како камшик или како закитување, како награда. Таа љубов е огромна лузна за тоа тело, таа огромна енергија ова тело не може да ја издржи – таа светлина со кошмар ја пие. И таа темнина од вчера што го јаде ова тело, тој грев од минатото што го подјадува, сепак, со оваа љубов, па макар колку и да е болна и кошмарна, утре станува светлина скриена во длабините на битието.

Може да се каже дека веќе од петтата молитва започнува процесот на исцелување на болното тело. Молитвата е услишена. Но, лирското јас се плаши да не изгори од оваа љубов, од овој оган. „Каде потаму во мене?“ Тука се губи жената како објект а се појавува самиот феномен на љубовта. Таа љубов од која сме создадени – е во нас – танчарка на сите подземни, сите нескротени води – таа е основата на сѐ. Како прастар жител. Ова тело гневно ја раѓа љубовта како начин да преживее – ова тело се бори против смртта со љубов. Тоа е заробено во една игра на љубовта и смртта, телото е смрт а љубовта живот. Цел живот патуваме од себеси до другиот, криејќи го она во нас – таа несовршеност наречена смрт, таа совршеност наречена љубов.

Во шестата молитва како да настанува едно изедначување на жената и љубовта, жената станува парадигма за љубов. Таа ја везе играта на љубовта, тој еротски чин, тој ритам на телото, таа крв што врие, разлевајќи се како водопад од месечина. Пасусот од третиот до осмиот стих во оваа молитва, како што убаво забележува и Старделов, „по онаа библиска елиптичност и сеопфaтност“, може да се спореди со „Песна над песните“. Тоа е единствениот вметнат говор на женскиот ентитет, кој сепак не зборува со својот глас и со своите зборови ами со зборовите на лирското јас. Телото втопено во еротскиот чин почнува да се губи, да ја губи својата свест – „не знам дали си моја ноќ, дали си ден“, а грутката земја врз која лежи е тесна за овој пораз величествен – пораз на телото од силината на љубовта. Одеднаш лирското јас сфаќа дека влегло во стапиците на љубовта, дека станало зависно од таа љубов.

Таа игра станува заморна за болното тело. Телото моли да не биде веќе тело. Лирското јас се разголува до болка, до својата срцевина, до својата душа, додека женското тело се заканува со својата страст. Телото моли – „биди милозлива, биди дарежлива и блага“ [Седма молитва] Ова тело од чекање гине, тоа чека за да се обнови. Тоа личи на жедна суводолица поцрнета од сонце, испукана од жега, низ која треба да јурне водата што оплодува. Ова тело е истрајно и гладно како јаловица – тоа е гладно за живот, за љубов. И еве ја конечно самата молба, самото молење – „биди му родилка, зачни го повторно сега“. Ете на овој план, кога јасно се искажува барањето упатено не кон бог, туку кон жената, самата жена станува бог оти ја има моќта на пресоздавање. Ете ја главната отстапка на Шоповите молитви од канонот на религиозната молитва.

Осмата молитва се случува во неизвесност, под мечот на тишината, сѐ е тивко. Ова издолжено тело лежи, но се поткрева од земјата и се крева во вишините. Ова тело не знае како да ја осмисли љубовта, таа непозната љубов што му се случува, љубовта на постоењето. Земјата веќе не е земја, туку грутка надеж затоа што од неа повторно ќе може да се роди. Земјата е око низ кое се гледа вселената, оти по сматта нашата душа ги знае космичките и вселенските закони. Таа љубов, тоа тело, таа жена, таа месечина го носат лирското јас до неговиот крај. „Готово месечино, довека готово“. Боли љубовта – но голото тело е штотуку родено. Љубовта возобновува.

Деветтата молитва е песна за разоткривање, за разгатнување на љубовта. Дали го откри тој збор, тоа име што штрека во дното на секое ребро. Дали ја откри таа страшна тајна, тој уште нигде неживеан век – оти сѐ уште нема живот којшто се живее само со љубов, а не и со смрт. Дали откри колку светлините болат над ова тело што тече без тек – што тече без никаква трага. Телото е проклето, непрокопсано, вели десеттата молитва – телото ја заробило убавината во себе, телото умира во сино и бело, телото свeнува од сите дамнешни и сегашни искуства. Телото е стивнат и непознат вител.

Телото уште еднаш моли: „биди му пролет жуберлива и лековита ако би му била поведник и жител“ [Десетта молитва]. Само љубовта може да прероди. Тоа прифаќање на љубовта се финализира во последната молитва – секој дамар е напнат од зрелина. Љубовта е како меч, заслепува со белина со кој се пресекува смртта, со кој се оди до вечноста. И играта продолжува со иста таинственност и со иста невиност и по смртта – „тие треви што ќе те покријат со мрак” [Последна молитва], таа смрт ќе изгори во пожарот на твоето возобновување, на твојата жед за нов живот.

Ете како, практично, сите единаесет молитви стануваат една целина – овие молитви функционираат како една голема молитва за љубовта, молитва за раѓањето, молитва за лелекањето. Молитва за вечното навраќање кон Шопов.

______________________________

¹ Мал православен молитвеник, Манастир Пресвета Богородица Елеуса, Велјуса, 2001, стр. 16.
² Шри Чинмој, Медитација – човековото совршенство во Божјото задоволство, АГНИ ДООЕЛ, Скопје, 2002, стр. 93.
³ Ѓорѓи Поп-Атанасов, Речник на старата македонска литература, Македонска книга, Скопје, 1989.
⁴ Ibidem, стр. 184.
⁵ Rečnik književnih termina, Nolit, Beograd, 1992.
⁶ Ibidem, стр. 484.
⁷ Георги Старделов, „Ацо Шопов“ во: Искуства, Македонска книга, Скопје, 1987, стр. 301-302.
⁸ Ката Ќулавкова, „Оксиморон на љубовта (темата „љубов“ во поезиjaта на Јаневски, Конески и Шопов)“ во: Стапка и отстапка, Македонска Книга, Скопје, 1987.
⁹ Ibidem, стр. 96.
¹⁰ Ефтим Клетников, „Меѓу сетилното и езотеричното“ во: Орион, Наша книга, 1985, стр. 16
________________________
* во Животот и делото на Ацо Шопов.- Скопје: МАНУ, 2005