Дофаќање на смислата

Славица Србиновска, теоретичар на книжевноста, УКИМ, Скопје, 20.03.2006.

Славица Србиновска

Да се расправа за вредноста на зборот во говорот на еден поет кој го напуштил просторот на поезијата оставајќи го зад себе бесконечно отворениот простор од значења на неговите некогаш создадени песни, секогаш го поттикнува оној свесен дел од нас, кој со моќта да направи дистанција по однос на минатото, потоа со моќта да ја оддели поезијата и да ја посматра под светлината на сегашноста, настојува да посочи на реконструираното значење на минатото низ призмата на сегашноста во која тоа минато се превреднува, му се дава една современа смисла, имено се перципира како ново значење или иновација.

Тргнувајќи од една херменевтичка позиција може да се толкуваат смислата и вредноста на зборот/гласот кај еден поет, а наспроти нив, да се поставуваат значењето и смислата на тишината или молчењето. Појдовната теза се однесува на тоа дека низ категориите глас или збор и тишина е можно да се направи развој на комплексот од вредности со антрополошка и филозофска содржина кои се антиципирани во поезијата на Шопов: тоа се значењата за тоа што е животот, а што е смртта, каква моќ има поезијата и што значи таа за човекот, за минливоста на животот и ограниченоста на времето што ни е дадено, колку се посакува и се освојува безвременоста на апсолутот или совршенството еквивалентно на поезијата. Проширувањето на целата проблематика е очигледно кога Ацо Шопов во песната „Тажачка од онаа страна на животот“, со оглед на суштественоста на постоењето, се обидува да праша и да одговори:„А пто е човек?“ вели тој, „Пред мене празнина, зад мене празнина. Празнина што самата се пали.“

Тишината стои наспроти сѐ што подразбира раздвиженост и живот, и ѝ припаѓа на еден начин на смртта, таа се идентификува со спокојството и крајот. Тишината, кај Шопов е истовремено не-битие и говор на совршенството.
Според тоа, неговата поезија се појавува пред нас и живее во сегашноста со сите намножени значења во неа. Многу години по неговата смрт, таа ни овозможува да го спознаеме и да го согледаме сопственото битие. Таа е оној друг/туѓ окулар низ чија визура можеме да размислуваме за себеси на еден поинаков начин.

Практиката на претходните генерации на кои им припаѓа Шопов во голема мера ја структурира нашата свест која денес рефлектира за неговата поезија и која настојува да воспостави своевидно спознание за неа. Токму во традицијата на која ѝ припаѓа Шопов се воспоставувани параметрите за она што може да се прочита и што се доживува при читањето на неговата поезија. Свеста која поседува моќ да чита и толкува денес е истата онаа свест која нужно се ползува со постојната традиција остварувајќи емпатија низ актот на читањето со сите минати настани.

Гласот и тишината во поезијата на Шопов постојано упатуваат на човекот кој не може да остане во себе затворен космос, ниту пак треба да биде сведен на обичен поединец. Човекот е космос со силен стремеж кон целината и со постојана желба за поништување на границите во кои постои, меѓутоа и со потреба истиот космос да го пресоздава во песна, смета Шопов.

Тишината е празнина што предизвикува големо внимание во целокупното творештво на овој автор. Таа е предизвик и плодотворен, поттикнувачки елемент подеднакво забележан во древите и во модерните времиња. Во забрзаниот ритам на модерниот, најчесто испразнет живот од каква било традиционална вредност, бидејќи во него сѐ функционира според современите параметри за тоа што е вредност, се чини дека латентните, затворени вредности на секоја индивидуа оставени во нејзината тишина се појавуваат по силните напрегања на поединецот да го пронајде зборот, да го извлече од својата внатрешност и да го постави во песна.¹

Сите енергии на телото кај Шопов се поврзуваат со состојбата на молчењето, тие се концентрираат во средиштето на битието, а потоа се насочуваат кон дофаќање на смислата на постоењето совладана низ размислувањето остварено во тишина. Конечно, самото размислување е преелиминарна форма на тишината. Во тишината умот се сосредоточува врз проблемот што е пред него. Шопов со своите „молитви на телото“ го антиципира религискиот ритуал преку кој настојува да оствари проширување на границите во самото битие. Со тишината се привикува свеста, скриената надеж, потиснатата содржина. Понекогаш тишината кај Шопов, според убедувањата на западноевропскиот ум, е израз на бегството од реалноста и израз на безволноста. Во интимниот и рафиниран свет на песната на Шопов, тишината е извор на активноста на зборот.

Во секоја област каде што се изразени човековите стремежи за говор, паралелно со него голема улога игра и тишината. Идентичното дејство и моќ на говорот и тишината во поезијата, во сликарството се споредува со дејството на светлината и сенката. Сенката често се користи за да биде истакната светлината. Тишината, Шопов ја користи за да биде истакнат зборот. Тишината е одредувана, од страна на Елис Борачард Грин, како суштествено својство на светиот јазик и средство за комуникација со надземните сфери². Молкот и тишината имаат свое учество во мистичните искуства со чие посредство се одржува однос кон трансценденталната стварност за која, во моментот на нејзиното преживување, се верува дека е Бог.

Оттаму улогата на молитвата на телото упатена за да се пронајде и создаде збор, за да се извлече од празнината или тишината и да му се приопшти на читателот како животна и исконска врска со него како Другиот надвор од нас. Со прифаќање на тишината се живее во витален однос со вредноста. Со предавањето на тишината се навлегува во реалноста на битието и во одно сите што не опкружуваат. Предавањето на тишината станува потраға по вредностите.

Тишината е моќен сојузник на индивидуализмот. Остварувањето на индивидуалитетот станува возможно со посредство на медитации/молитви, па затоа се чини дека Шопов ја освестува состојбата на неименливото како состојба за која треба да се открие збор или да се користи немиот говор на тишината, како најсовршен инструмент при соопштување на спознанијата. Таквиот чин во голема мера прилега на мистичното искуство кое се искажува со тишината. Тоа е состојба на повисока свест која прави обиди да се искаже во реченици, меѓутоа истовремено настојува да покаже исклучителна чувствителност, свесност и префинетост во сопственото потчинување на тишината. Искуството говори дека визијата се гледа тогаш кога се губи способноста да се говори за неа. Во тишината се остваруваат најдлабоките спознанија додека сите сетила остануваат длабоко потиснати.

Тишината кај Шопов е споредлива со ноќта која го покрива надворешниот свет за да се осветли внатрешниот свет. Тоа е тишина на религиозното и духовното предавање кое не е сонлива состојба на духот, туку одделување и потчинување на молитвата на телото кое трага по вистинскиот збор. Тишината е поврзана со моќта на интуицијата и со вдахновението. Шопов ја означува како еден вид духовно око кое спознава гледајќи, таа е состојба на активирање на надразумските активности и на продлабочување на духот. Сред тишината тој го открива својот свет на доживувањата на светот.

Во орфичката традиција се смета дека телото е гроб на душата, затоа кај Шопов доминираат десетте молитви на телото од каде што излегува зборот на душата и духот на песната. Со смртта, со тонењето во тишината, душата се ослободува од телото, онака како што духот се преточува во битието на една песна и го фиксира своето постоење во текстот.
Ако сега одиме по линија на фаворизирање на вредностите во односот глас/тишина тогаш правиме објаснување кое е во сооднос со категориите пауза или празнина и говор кој се развива и тече во гласови заменливи со мигови на молк или тишина. Тоа значи говорење кое подеднакво ги интегрира и гласот и тишината како искажувачки знаци.

Паралелно со наведената димензија на значењето на тишиата, корисно е за неа да се размислува во поширока смисла, посебно метафизичка, бидејќи таа, според мене, избива на преден план кога станува збор за овој вид поезија. Поаѓајќи од херменевтичките начела, може да се истакне убедувањето дека смислата е нема, потоната во молк и тишина, дека таа се извлекува од тишината, а со чинот на интерпретацијата таа се означува и се објавува. Во спротивност, без интерпретативниот чин, смислата никогаш нема да биде доведена до сопствената реализација.³

Токму човекот, околу чие постоење е развиена дилемата на Шопов, воспоставува однос кон зборот. Со зборот човекот кај Шопов „се огласува” и со тоа го прави својот пад во егзистенцијата одредена како патување од една кон друга празнина/тишина, од непостоењето кон животот, а од животот кон смртта, значи кон истата онаа состојба што му претходела на неговото живеење. Токму во врска со означената релација збор-глас-тишина-живот-песна-смрт, поетот во „Осма молитва на моето тело или кој ја смисли таа љубов“ ќе каже:

Под овој меч на тишината
кој ќе ја смисли таа непозната љубов
тој збор што не постои во речникот
на секојдневните средби
на секојдневните поздрави
во очајот на оставените
во мирот на погубените
во гласот на вљубените…

Соодносот субјект-јазик-говор е еден од најсложените односи; од една страна е јазикот како симболичен систем што го принудува поединецот на потчинување на Другиот, оној што е надвор од него и оној што со своето населување на светот го провоцирал настанувањето на зборовите за да бидат остварени односи меѓу луѓето, а од друга се индивидуалните потреби на поединецот да ја оствари токму својата поединечност.

Меѓутоа, поезијата на Шопов настојува да го освои она подрачје на смислата којашто го подразбира издигнувањето на Јас над Другиот. Затоа кај него предност добива чинот на „раѓање на зборот“, бидејќи со тој акт се напушта стандардната логика од поими и се подразбира откривање на смислата која дотогаш не е именувана на тој начин. Така она што било потенцијално, можно и сосема спротивно на стандардот или секојдневието, она што останува да ѝ припаѓа на една метафизика на копнежот, во песната на Шопов добива разновидни варијанти на огласување, но и континуирана незавршеност.⁴

Токму гласот со кој новосоздадената реалност влегува во својот егзистенцијален ôд е глас поврзан со прародителските и исконски состојби, неговото огласување и чинот на „раѓање на зборовите” е она што соодветствува со животот излезен од молкот на празнината. Зборот кај Шопов, не е збор од стандардот на пропишаната логика на комуникација, тоа е збор во песна одредена како „нема статуа на столот“, истовремено ,,тврда и неподатлива како земја“ [„Песна”].

Поетскиот збор овде функционира како објава на субјективитетот на оној што го изговара, на неговиот индивидуализам, особеност и различност од Другиот. Одделувањето на субјектот соодветствува со одделувањето на зборовите предизвикувачки со нивната површна појавност: нема и тврда. Од тишината во која се апсорбирани потенцијалните смисли се изнедрува или „раѓа“ зборот кој треба да оствари огласување на повеќезначната смисла.
Сепак, кога станува збор за песна, односот е двојно усложнет. Поетот поаѓа од обопштениот арсенал знаци и создава значење на едно индивидуално рамниште. Создадената смисла, Шопов ја изедначува со смислата на животот, а таа иако оградена со времето и просторот во кој настанала, треба да го посочи патот кон безвременоста. Песната моќно го совладува времето и отвора пат до вечноста. Тоа е говор кој го воздига секого што „пронаоѓа“ збор кој посочува кон најдлабоките пориви и поттикнува различни промислувања:

Кој тоа невидлив во мене седи
и пали таен огин
кој ѝ гo руши на крвта ѕидот
кој му го краде слухот
кој пласт врз пласт неуморно реди
кој тоа невидлив во мене седи?
(„Небиднина”)

Зборот со којшто се објавува поетот е истовремено објава на постоењето, на неговата смисла и минливост, меѓутоа и нивно совладување до состојба на апсолут. Амбивалентноста на состојбата на создавање, како истрошување и себевоздигнување над тоа е постојан мотив кај Шопов. Во песната „Долго живеам на ова место“ поетот вели:

Долго живеам на ова место
под кое шуркаат планински извори
и децата ловат пеперуги
а боровите во нема извишеност
ја разлиcтуваат тишината
[…] што ќе го просветли ова место
ова место каде долго живееш осамен
долго живееш поцрнет од времето.

Поставеното прашање за времето го следи и противставувањето кое подразбира излив на гнев поради промените:

Слушај како татни од далечина,
слушај како татанат сите кории
идат коњи по пат од ѕвезди и месечина
идат коњи, коњи, коњи, коњи дории
идат коњи да ме прегaзaт
идат, идат ќе ме прегазат.
Но јас ќе ги ритнам со копитото
ќе ги ритнам право сред чело,
да ме паметат, да ме прикажуваат
и лузната да им свети навечер,
во нивните ноќи без месечина,
во нивните денови без светлина,
на нивните патишта под бурјани.

[А пред тоа ќе рече:]

Слези во своите темнини, крви
и не обѕирај се
нема подобро место од ова што ќе скроти
(,,Лузна“).

Ако сѐ биде воспоставено во прилог на рушење на границите на времето, ако дури и крајот е отворено прифатен, тогаш нема зошто поставеното прашање во почетокот за тоа „што е човекот?“ да не биде поврзано со метафората за патувањето одредено како бесконечен дијалог со зборот од кој е направена песната. Еквиваленцијата на зборот/песната и животот и напорот животот да се исполни, а песната да се заокружи во сопственото совршенство, Шопов ја именува како единствена патека по која може да се дојде до смислата, па затоа вели:

„Патував долго патував цела вечност
од тебе до мојата небиднина
[…] Патував долго, патував цела вечност
од мене до твојата небиднина
[…] Патував долго патував цела вечност од нас
до нашата небиднина
(„Небиднина”).

Ова соединување на човекот и песната, поетот/пророкот го спознава од праискони и е способен да го продолжува:

Старинска ѕвездо, ѕвездо на пророци и чуда, –
распрсни се во стихот, потони во најцрн мрак.
Повеќе трае во крвта оваа светлина луда
и овој невидлив пламен што нема ни име ни знак.
(„Златен круг на времето“).

Напорот да се именуваат состојбите, тие да се направат присутни, Шопов ги развива во серија од негации, онака како што совршената песна е „нема”, онака како што пламенот од којшто се раѓа зборот е „невидлив”, така и смртта на постојното се одредува со немоќта истото да биде именувано: Вечерва умира нешто/нешто што нема име. („Добра ноќ“).

Совладувањето на времето и исполнувањето на животот со смислата на зборот од песната е постојано под притисок на напорот да се дофати апсолутното, а тоа не е одредено поинаку, освен како совршенство на тишината. Тука смислата е опфатена во нејзината целокупност, затоа напорот за пронаоѓање на зборот прилега на религиозен ритуал и мистично искуство или молитва на телото што го бара зборот. Тишината во својот сингуларитет наспроти мноштвото од гласови, меѓутоа сфатена и како посебен вид говор, продуцира специфични значења:

Везилка си на оваа игра, на овој домородски ритам.
Од дивина со крвта ми викаш, од далечина:
„Кон твоето тело неподвижно итам
јас непозната, глув водопад од месечина.”

На твоето чело високо пасат плашливи елени,
ти имаш раце силни и зараснати длабоко вземи,
во твоето грло растат треви зелени,
твоите зборови се ковчести и остри, но неми.
(„Шеста молитва на моето тело“).

Или на пример песната „Грозомор“:

Тука се раѓаат сами и гласат сите нешта.
Огромен камен. Лузна. Нејасен немушт збор.
Во песната „Златен круг на времето“ присутни се слични конотации:
Гласи се виј од молк проговори со поглед нем
засводен во својот говор со јазли семоќно власни
и како ненужен воин со очи од црнозем
обѕрни се во кругот златен и победоносно згасни.

Во песната „Очај пред тврдината“ Шопов ќе каже:

Од грозна немост морници ме лазат.
Очајот само се снове ко волк
низ сурите карпи на тој грозен молк.
Оттука нема враќање назад.

Тишината е празнина што привлекува во онаа димензија на значење во која ја одредуваме како својство на универзумот, еднаквост на совршенството и ништожноста, додека пак во оваа конкретна објава на крајот, таа предизвикува очај кој сам по себе е состојба на молк и повлеченост.

Сепак, согласно со горенаведените релации на зборот и животот, а со него и на човекот, тишината е овде иницијален аспект на создавањето и траењето паралелно со исчезнувањето и смртта. Таа е онаа праисконска состојба што ѝ претходи на егзистенцијата и следи по неа. Тишината е состојба што е поврзана со зрелоста на практиката во која подеднакво учествуваат срцето, волјата и разумот. Таа го подразбира длабокото сосредоточување врз битието што настанува, а со него настанува и зборот одделен од тишината.⁵

Присуството на гласот и тишината дозволува освестување на суштината на секој човек, тоа е суштина определена со започнување, траење и соочување со крајот. Човекот е определен како суштество подложено на промени, меѓутоа постојано обземено од копнежот за надминување на тие постојано променливи состојби и заземање на позиција во која е можно да се направи сопствена идентификација:

Долго живеам на ова место
и полека црнеам од времето.
Гледај, велам, гледај каков си:
ни да се препознаеш.
Некогаш овие очи беа длабочини
во кои се нуркаа твоите желби
како жерави во сончевина,
а сега се само две суводолици
(„Долго живеам на ова место”)

Експлицитното истакнување на суштествената улога на тишината е изведено во песните „Трета молитва на моето тело“ („Што си ти што бдееш пред овој храм во кој со тишина се лечи/ телото мое молитвено што клечи”) и „Петта молитва на моето тело“ (Зар ќе го изодиш ова тело, овие шеметни височини/ ветре на тишината, пеперуго на сонот, недоболина.“)

Искуството на стварноста се покажува како недоволно, а искуството на трансценденцијата како ништожност, па затоа нивниот однос се разоткрива како неразрешлива дисонанца. Останува единствено пронајдениот збор/глас којшто својата евиденција ја поседува во самиот себеси. Шопов како поет се стопува со својот јазик и него го избира како простор на постоење и негова слобода на искажување.

Во сопствената потрага по зборот Шопов им се приклучува на сите модерни поети кои почнувајќи од Рембо го градат јазикот во кој повеќе не постои зададена вредност и кохерентност на содржините, туку постои само инструмент корисен за диктаторски барања. Тоа е збор што настанува во драмата на судир меѓу неговите составни содржини и оние на секојдневниот јазик.

Интерпретирајќи ја стварноста на постоењето со сопствен говор, Шопов креира, а не генерира зборови извлечени од системот. Паралелно со креацијата, тој спознава дека постои смисла што е втемелена во јазикот, меѓутоа нејзиното извлекување треба да се направи од подрачјето на непостоењето или тишината. Свеста што интензивно проживува може да го открие и да го спознае делотворното дејство, подеднакво, и на зборот и на тишината, а со тоа и на животот и на смртта антиципирани во двете специфични вредности на говор.

Напорот да се оствари комуникативната врска со Другиот надвор од нас е напор сосредоточен врз гласот, додека тишината се толкува како нем говор со Другиот во нас самите. Оваа теза упатува на херменевтичките согледувања на функцијата на јазикот од страна на сите кои стојат на прагот на тој систем од обопштени единици и упатува на појавувањето на поединецот како говорител кој се искажува за другите или другите се искажуваат за него, при што тој не се остварува од самиот почеток како поединец, туку тој е во почетокот „кој било“, а дури потоа, со посегнување по јазикот како заеднички и договорен инструмент за комуникација за многумина, доаѓа до себеодделување и заокружување на подрачјето на „сопственото јас“ со извесен спецификум различен од оној на другите.

Свеста која поседува моќ да толкува е истата онаа која е способна за емпатија во актот на читањето. Тука настанува судир помеѓу соопштливиот јазик кој дозволува себеискажување и упатува на изворната присутност на другите во светот и поетскиот јазик кој со својата иновативност привлекува, меѓутоа и парализира до замолчување отворајќи простор за интерпретација со која суштината на поетскиот говор ќе се размножува низ индивидуалните потраги низ замолчените и фиксирани значења на молчаливото писмо и отсутниот говорител кој го напишал.

Шопов ја начнува проблематиката за моќта на симболите кои со соопштливоста дозволуваат себеискажување, а бидејќи таа соопштливост е врзана за јазикот, таа упатува на Другите во мене исто како што упатува на мојот јазик, оној кој е одраз на мојот начин на постоење во другиот и истовремено одраз на моето постоење како друг.⁶

Би требало да се укаже на некои општи насоки поврзани со феноменот јазик, потоа на значењето на употребата на јазикот од страна на субјектот и на феноменот објава и изделување на поединецот како субјект, бидејќи својата субјективност на постоење може единствено да ја потврди низ јазикот и со него.

Воопштено, употребата на јазикот е во сооднос со состојбата наречена отуѓување, меѓутоа тоа отуѓување, кое Дерида го нарекува исконско, не е поништување на субјектите, тоа отуѓување дејствува врз поединечниот субјект онолку колку што тој треба да дејствува во име на туѓите цели. Според Сартр, изворното отуѓување може да се разбере единствено во светот во кој што постои смисла и цел, тоа не функционира во заедницата на машини. Субјектот, според Леви Строс (полемика со Лакан), е тој кој е „понижен“ од симболичниот поредок и е поставен во позиција на големиот Друг. Јас би рекла, субјектот во желбата да комуницира е подреден на симболичкиот поредок и на отуѓувањето во име на целта наречена комуникација со другиот. Така, Јас е заменет со Другиот. Меѓутоа, секогаш во логиката на поимот опстојува и тлее метафизиката на копнежот. Затоа, другиот како супер-субјект, обземен од копнежот и наследно обезбеден со неговата креативност ги изговара своите звучни, но повеќезначни пораки.

Ако гореспомнатиот феномен го доведеме во непосреден однос со поезијата на Шопов, се соочуваме со една силно изразена метафизика на копнежот. Субјектот, кај Шопов се подига со силно изразена самосвест и има цел да оствари објава на немата смисла антиципирана во јазикот, а со тоа и да пристапи кон сопственото конкретизирање во универзалниот систем.

Сознанието за тоа дека смислата е нема, е разработувано уште одамна, од страна на Маларме кој молчењето го нарекува „услов на секоја лектира“.⁷ Ова сознание соодветствува со фактот дека јазикот е општ систем на означување чија способност или потенцијал на рамниште на изговорен збор остварува индивидуална смисла и соопштение. Според Шлаермахер, јазикот треба да се индивидуализира, инаку во спротивност, тој се прифаќа како способност, меѓутоа не егзистира како одредена смисла, затоа што смислата, која му припаѓа на јазикот само виртуелно, треба да дојде до сопствената индивидуализирана варијанта на објавување. Токму овој аспект се варира како суштинска компонента и егзистенцијален аспект во поезијата на Шопов и низ него се открива живеењето како отворена потрага по зборот или гласот на себеобјавување низ песна. Парадоксот на таа потрага е содржан во фактот дека со гласот истовремено се влегува во животот и во неговото осмислување, што подразбира влегување и во времето, додека пак со песната или гласот истовремено се досегнува вечноста, се надминуваат границите на ситуираната егзистенција во дел од просторот и времето, а со вечноста се досега и бесконечноста во нејзиниот апсолут. Тој пак не е ништо друго, туку елен вид спокој еквивалентен со мирот на тишината и со празнината исполнета само со тишина.

Поетскиот говор, во согласност со Малармеовата традиција, а според искажувањата на Сартр, е способен да ја доведе тишината до говор. Инаку и самата книжевност произведена од зборови има молк или тишина кој се поврзува со нејзината смисла што треба да биде протолкувана и изговорена. Молчењето не циркулира во приопштувањето, тоа е сингуларна појава. Молчењето, тишината е неозначен елемент, неозначена поединечност или немо знаење. Поради тоа соодветсвува на една сериозна димензија со која Шопов, соочувајќи се, настојува да ја озвучи, да ја осмисли и да ја изедначи со говорот/зборот. Од тишината излегува зборот, како што од празнината се појавува битието, а со завршувањето на говорот, како и со завршувањето на животот, повторно сѐ да биде слеано со празнината на тишината.

Изворно, смислата го зафаќа значењето, го користи да ѝ служи и се втемелува врз него. Индивидуалноста никогаш не се репродуцира, таа само остварува сопствено транспонирање во зборот оставајќи го распоредот на знаците да сведочи за она што некогаш било присутно. Конечно, ако општото се однесува са мото на себеси, тогаш поединечното не се однесува на себе, туку на нешто друго, тоа пред сѐ постои во однос и во зависност од општото. Тоа е поединечно зашто не се враќа самото на себеси, постојано е различно од оддалечениот и квалификациски став на заедничкото или на другиот.

Поединечното, во спознанието на Шопов, постојано го подрива својот идентитет со желбата да го заснова. Така тој го осмислува опстојувањето помеѓу двојството на гласот/зборот и тишината. Во таа смисла го кристализира одговорот на прашањето за тоа „Што е човекот?”

Според низата алузии од неговите песни, човекот е поединечност што не може да биде победена, тој е посредна инстанција преку која се појавува општото во светот, иcто како што низ тоа општо проговара неговата поединечност. Суштествувањето како активен елемент на секое битие за да добие потврда, потпирајќи се на вредноста на зборовите секогаш смета на постоењето на оној кој ќе го разбере, на оној Другиот што секогаш стои наспроти него.

Наспроти озвучениот говор, молчењето е исто така само вербален чин, шуплина која е создадена во јазикот и која како таква може да се одржува под услов да биде ознака во состојба на виртуелност, ознака чија смисла се открива со тоталитетот на веќе шематизирани знакови. Зависноста на смислата, и воопшто на субјектот од означителот е зависност која го одредува постоењето, а тоа е круцијалното согледување од каде извираат сите дилеми во поезијата на Шопов. Јазикот, според него, е реален темел за засновање на смислата, а преку него се дофаќа специфичното постоење на тишината.

Човекот, кај Шопов, ги ослободува знаците од нивната чиста виртуелност, ги одделува од тишината/темнината или молкот и им овозможува да се сложуваат во амбивалентни значења: тоа се значења што се разновидни, многубројни и возможни. Човекот тука му бега на шематизираното значење, меѓутоа истовремено во него е импрегниран. Затоа, Шопов открива: човекот издигнат во субјект е идеален темел за јазикот, меѓутоа и јазикот зависи од субјектот што говори. Во спротивност, се соочуваме со јазикот како апстракција. Секогаш кога тој е неискористен, јазичната способност останува само потенцијална. Егзистенцијата на таков систем каков што е јазикот се признава дури со егзистенцијата на јазикот како изговорен/огласен збор или говор одделен од апсолутот на тишината и молкот.

Шопов со сопствениот креативен чин на „раѓање на зборот” истовремено спроведува индивидуална херменевтиката со која извлекува низа виртуелни аспекти на значење кои останале неизговорени, или се изговорени од некој друг и од некоја друга гледна точка. Тоа се значења одредувачки за стварноста и човекот во неа, односно, тоа е говор кој се потпира врз подрачјето на законитото, систематичното и познатото, меѓутоа, говор кој истовремено, го одредува говорителот како субјект, затоа што тој се упатува кон зоната на сопствените имагинарни и иновативни креации повторно поврзани со познатите знаци, меѓутоа сега поставени во нови соодноси. Она што се спознава од страна на поетот, смета Шопов својата поезија, е она што треба да се именува, а тоа се прави ако ќе биде изведена една долга потрага по зборови, за да може од нив, од познатото прифатено како истрошена појава, да проблесне една нова и моќна димензија на поезијата што се создава.

Стари и познати се дилемите на Флобер кој говори за она што не може да биде искажано, или за неискажливото. Бекет, од своj агол, говори за „неименливото“. Во писмата до своите метреси, Флобер го објаснува оној вид знаење и самотно доживување коешто не може да се опфати со зборови и коешто постојано се повлекува.

Димензијата на отежната средба со зборовите, на потрага по нови зборови или на соочување со немоќта да се најде соодветен збор за појавите и доживувањата е вечниот мотив на песната на Шопов. Свеста на секоја индивидуа функционира токму во насока на спознавање на сопственото јас, а посебно во насока на спознавање на свеста на поетот, затоа Шопов ја прави својата „молитва“ за вистинскиот збор, бидејќи неговото објавување како човек станува можно единствено преку зборот откриен со пречекорување на правилата кои ги применува додека говори, при што секое пречекорување е ситуација на создавање песна. Во неа се крие чудесниот ритам на напорот да се дојде до име и на потребата тоа да се впише во песна.

Тоа е оној напор кој го освестува совршенството на не-биднината и тишината, а со нив и на феноменот на неискажливото. Во моментот кога е пронајден зборот, животот во својата соголеност и природност проговара со намера да се спознае себеси. Тогаш битието е совладано од доживувањата кои не се рефлексија, тоа не поседува знаење што може да се објективира, тоа е преплавено со самото себеси и со богатството од чувства.

Шопов настојува да отвори низа филозофски прашања и да посочи различни апории. Секое суштество постои во светот проникнат од значења, односно тоа постои во мрежа од текстови. Сепак, според него, феноменалниот факт на суштествувањето се освестува со спознанието дека токму со зборот се потврдува моќта за трансенденција, имено дека секое суштество не е присутно овде и сега, дека, тоа е суштество на реализација и поради тоа суштество на далечините. Тоа значи дека постоењето не доаѓа на овој свет опремено со некоја суштина, туку дека неговата суштина се втемелува отпосле, од далечината на иднината и од недофатноста на видливите хоризонти. Кога го започнува животот, човечкото суштество не е опремено со индексот на смислата, тоа треба да ја воспостави преку проектот што се протега во иднината. Поезијата на Шопов потврдува една специфична димензија на дофаќање на смислата.

Суштеството што говори кај Шопов истовремено живее, тогаш кога говори, животот за него има смисла. Тогаш животот претставува врв на смислата. Во некои поинакви состојби, како онаа состојба на обземеност од тага, станува збор за јас“ коешто е рането и нецелосно. Во отсуство на саканиот објект, тагата постои како замена. Обземеноста со тага, е чест мотив во поезијата на Шопов. Обземениот од тага не верува во јазикот. Тој е заробеник на афектот тага.⁸
Затоа Шопов во познатата песна „Во тишина“ ќе каже:

Ако носиш нешто неизречено
нешто што те притиска и пече,
закопај го во длабока тишина,
тишината сама ќе го рече.

Или во песната „Ветрот носи убаво време“, поетот сконцентриран врз тагата ќе каже:

Убавото е убаво и поминува.
Останува тагата.
Понекогаш она нѐ обзема полека,
легнува во нашите очи
и густо нaплaстена
погледот ни го смрачува.
Тогаш нешто страшно тегобно и болно,
нешто големо и наше, непојмливо за другите
нѐ измачува.

Книжевното создавање е авантура на телото и знаците што сведочи за афектот: тогаш кога тагата е во прашање, тогаш постои обележје на одделувањето и затвореност во тагата и во тишината, но и зачнување на еден друг говор со поинаква вредност; тогаш кога е радоста одлика на состојбата на духот, тогаш триумфира вештината за играње во универзумот на симболи кои е возможно да бидат составени за да соодветствуваат најдобро со радосното искуство од стварноста. Меѓутоа, книжевното создавање го произведува сведоштвото во сосема поинаков материјал од природата, тоа го пренесува афектот во ритмите, во знаците, во формите. Пронајдениот глас/збор или знак станува соопштлив инструмент на една афективна стварност која се трансцендира, се пренесува и продолжува да живее во секој читател на песната.

И покрај фактот што овие состојби се веќе совладани во конкретната реалност која ги создала, тие токму поради отсуството, разделбата и одделувањето од посакуваниот објект, кој кај Шопов е понекогаш настан од минатото, сакана жена, изминати години, се појавуваат со потреба за нивно надополнување во еден вид симболички еквивалент за она што недостасува. Книжевната (и религиозната) претстава поседуваат стварно и имагинарно дејство кое кај Шопов повеќе функционира како обработка, а кај нас, како негови читатели, како предизвикувач на катарза. Во песната „Тажачка од онаа страна на животот“, Шопов ќе каже:

Се искачив над врвот од болот.
Од онаа страна на животот
од онаа страна на себе си,
на сè неизговорено,
сè што е недогорено,
од онаа страна на водата,
од онаа страна на врутокот,
од онаа страна на коренот.

Со слични конотации, пред сѐ поврзани со минливоста, крајот или смртта е песната „Очај пред тврдината“. Тоа океанско чувство на празнина, чувство и фантазма на заспана тага е во очекување на тишината која е онолку празна колку што го исполнува секого исполнет со тага. Оваа состојба го вклучува сознанието за тоа дека следи одложување на секоја идеја и затворање во белината на асимболичното или во изобилието на неуредениот идеен хаос. Тогаш кога е соочувањето со минливоста и крајот силно надредено, тогаш субјектот кај Шопов е најдиректно соочен со значењето, меѓутоа, тој е соочен и со хетерогените димензии на јазикот погодни за избор и нови впишувања… Тој е соочен со страдањето произведено и од ситуацијата на потрага.

Отсуството на способноста да се пронаоѓаат зборовите и да се огласуваат значењата кои донесуваат индивидуална смисла или смисли во песната е проследено со отсуство на моќта да се преведува тагата во збор, да се метафоризира, едноставно тоа е состојба кога сѐ се претвора во говор на молчење и смрт.

Жено, те чував како тешка тајна
што ќе ја откријам само оној ден
кога ќе се јави зазбивтано крвта
во час на страшна тишина
за смела последна реч,
светла како вишина,
остра како меч.

Од каде во тебе
мојата крв, жено.
Патував долго, патував цела вечност
од нас до нашата небиднина.
(„Небиднина”)

Меланхолијата е резултат на кризата на вредностите чие промислување Шопов постојано го активира. Напрегањето вредноста да се воспостави е соодветно на напорот да се пронајде вистинскиот збор. Очајникот, во најдобриот случај, е хиперлуциден и моќен да направи поништување на негаторскиот однос на тишината и да го привика „новиот збор“.

Уметничкото дело, според Шопов, е потврда на воскреснувањето на авторот и неговиот читател, тоа е дело што успева да се вклучи во поетскиот јазик и низ него ги означува сите дотогаш неименувани возбудувања. Од дуга страна пак, посебната состојба на тага или меланхолија нужно доведува до согледување на јазикот и животот како бесмислени, па интензитетот на вредноста тогаш се пренесува врз Ништото, врз неозначувачкото, врз не-биднината, празнината и тишината. Губењето смисла, во краен случај, губењето на смислата на животот ја поттикнува веригата од потраги по зборот на песната со која ќе биде именувана секоја состојба на јас што старее, очајува, се сеќава или љуби. Тогаш се претпоставува вклучувањето во универзалната верига означители за да се дојде до сопствената индивидуалност.

Во тагата постои изразита врзаност за спомените за кои не постои иднина, а тоа пак значи истакнување на високата вредност за посакуваниот објект оставен во споменот. Живеењето со тоа осакатено, неповратно време го насочува поетот кон сферата на имагинарното. Шопов ја фокусира таа јазична и темпорална феноменологија поврзана со состојба на тагата. Смислата за него останува да биде сведена на знакот, или песната, и со тоа исполнета со поинаква димензија на живот и значење.⁹

Со својата опседнатост со зборот, Шопов има, всушност една трајна опседнатост со начинот на кој внатрешниот, интимниот свет ќе го преведува во песна или ќе го именува, па затоа кај него доминира дискурсот на метафизиката за тагата привикана и ублажена со именувањето. Преводливоста која се бара се граничи со разновидноста на можните преводи. Во својата меланхолија, Шопов станува страстен преведувач на интерниот свет во екстерниот простор на огласената песна. Надарен со моќен симболичен механизам, Шопов ги доживува својата смрт и сопственото воскреснување дури во физичкото тело на песната благодарение на моќта а замислено изедначување со апсолутниот субјект (бог). Изгубеното Нешто, или неговите траги, Шопов успева да ги понесе во говор кој е вклучен во дискурсот на песна.

Тишината на универзумот е истовремено тишина со која едно битие го изразува својот индивидуалитет. Тишината не е отсутност, напротив таа е противставување на сите банални сведувања на значењето, таа е секогаш повеќезначна, претставена е како еден вид магловит говор на значења коишто се насетуваат, таа не дозволува каква било дефиниција. Согласувајќи се да го прифати говорот на тишината како посебен говор, Шопов формира поетика обликувана со заводливи контури.

Тишината, освен во однос со религиозната димензија на молитвите, добива свое специфично одредување во однос со категориите време и простор. Тоа се постоења кои ѝ припаѓаат на вечноста и на бесконечноста. Тишината постои пред човековото појавување, а ќе постои и по него. Таа коегзистира со човекот, а најблиску со природата и звуците надвор од неа. Бесконечноста, празнината и не-биднината ја формираат нејзината автентичност.

Тишината е најблиска до апсолутното, до севкупноста и до совршенството. Таа е израз на оддалечување од групата, таа е свртување кон себеси и најчесто подразбира моќ одредена со досегањето на повисоко сознание. Тишината владее неприкосновено како едно отсуство на гласот, но и како свест упатена секогаш кон себе самата. Таа е постојано тука, во секоја пауза и расчекор од време или празнина во просторот, само што е, исто така секогаш повеќезначна, многупати необјаснива и без име.
_____________________________
¹Boračard Grin, Elis, 2001. Filozofija tišine, Beograd, 11.
² Ibid, 25.
³ Frank, Manfred, 1994. Kazivo i nekazivo, Zagreb, 114.
⁴ Ibid, 115-117.
⁵ Borčard Grin, Elis, 154.
⁶ Connor, Steven, 1992. Theory and Cultural Value, Blackwell-Oxford UK and Cambridge USA.
⁷ Fridrih, Hugo, 1990. Struktura moderne lirike, Zagreb, 128, 133.
⁸ Kristeva, Julija, 1994, Crno sunce, Novi Sad, 177
⁹ Ibid, 209, 232.
_____________________________

* Насловот е од редакцијата на Лирскиот дом на Ацо Шопов.
Текстот (со минорни разлики) е објавен под наслов:

„Современи рефлексии за улогата на гласот и тишината во поезијата на Ацо Шопов” во актите на XXX Научна конференција на XXXVI меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура (Охрид, 11-13 август 2003 г.). – Скопје : Универзитет “Св. Кирил и Методиј”, Меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура, 2004. – стр. 513-532.

„Вредноста на зборот во поезијата на Ацо Шопов”, во Животот и делото на Ацо Шопов.- Скопје: МАНУ, 2005. – стр. 237-254.

„Македонската книжевност по трагите на традицијата и современата култура”, во актите на XLVI меѓународна научна конференција на LII летна школа на Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура (Охрид, 23 – 24. 8. 2019 г.), Скопје : Универзитет “Св. Кирил и Методиј”, Меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура, 2020.– стр. 347-375