За лирската суштина на поезијата во Небиднина*

Душко Наневски

Новата поетска книга на Ацо Шопов: Небиднина (Скопjе, К. Рацин, 1963), подолго чекаше на критички приказ и суд да биде откриена, оценета и афирмирана во сите битни значења, одлики и вредности.

Меѓутоа, првиот одглас за неа се покажа повеќе од скуден. Освртот на Б. Ѓузел (Разгледи, 3/64), без особен респект кон нејзината емотивна и изразна носивост, ја удостои само со одбележување низ извесни површни впечатоци.

За разлика од него, критичкиот приказ на Г. Старделов: „Небиднина или лирската медитација на А. Шопов“ (Современост, 6/64), се одликува со далеку поголема ангажираност и претензија. Побуден од една „тотална инерција“ во досегашното критичко оценување на поетот како ,,лирски мит“, „егземпларен лирски демијург“, „неприкосновен исповедник“, и на неговата поезија како „чиста лирика“, „есенцијална лирика“, „самолирика“, „исповедна лирика“, и „каква сѐ уште не лирика”, Старделов прави обид за една радикална преоценка. Префрлајќи ѝ на сета критика неразбирање кон Ацо Шопов, го зема под закрила со резигнацијата на Шопен: „Подобро е да бидеш непознат, отколку да те сметаат за она што не си“, и поставува сосема нова, спротивна теза: дека сега поетот доминантно донесува медитации за небиднината, одречувајќи му ја и лиричноста и исповедноста.

Навистина, досегашните критички приоѓања кон поезијата на Ацо Шопов беа доста еднострани. Потребата од нејзиното согледување од повеќе аспекти постои одамна, впрочем како и за секоја поезија. Несомнена е заслугата на Старделов што  ја разгледува и како филозофија и метафизика во симболични изрази и рефлексии на едно човечко и поетско искуство. Но, со исклучивото форсирање на својата теза, тој само заменува една крајност со друга. И доаѓа во спротивност не само со критиката, туку и со самата поезија.

Така, критиката на Старделов, колку и да е добронамерна, наместо да ја продлабочува со нови димензии, всушност ја негира веќе афирмираната лирска природа и дарба на поетот. А со извесни проблематични толкувања, парадоксални одредби и спекулативни изводи, донекаде ја и деградира неговата поезија, лишувајќи ја од многу битни својства и квалитети. Поради тоа, овој оглед за поезијата во Небиднина, нужно ќе биде полемички интониран.

Уште при првата песна во Небиднина: „Раѓање на зборот“, заедно со новото откривање на поетот, се среќаваме и со едно малу изместено критичко интерпретирање. Додека поетот, веќе со почетните стихови: „Глужд до глужд, камен врз камен“, ги навестува збито натежнатите емоции што бараат збор да се изразат, Старделов во неа гледа „потрага по тајната и смислата негова“ (на зборот). А со тоа, го одвлекува вниманието и од првичната побуда на поетот и од вистинска природа на неговата песна.

Барањето на зборот кај поетот доаѓа од творечка потреба и во чиста поетска сфера. Во творечка треска, кога „чади ноќта“ и вилнее немирот, а зборот „мине низ своите смрти“ и „се двои од темнина“, тој го бара непронајдениот збор, како алхемичар на поетскиот сон. И го пали огнот со „модар пламен“, го бара уметничкиот облик на зборот, „да изгори и да се стопи“ со него, за да биде поезија.

Кај Старделов тоа излегува како медитација на духот. во есеистичко-филозофска сфера. Земајќи ги стиховите: „О ти што постоиш зашто не постоиш, небото го лулаш, земјата ја вртиш“, тој заклучува дека за поетот зборот има универзална моќ, дури и „една космичка димензија“. Потоа, надолго варирајќи ја таа семоќ на поетскиот збор „небото да го лула, земјата да ја врти“, севишең да биде „коперниковски центар околу кој се врти и движи сѐ“, што како песна „се простира од крајот до бескрајот, од пределното до беспределното, од видливото до невидливото“, како да го доближува до она библиското: Од искони беше слово. Меѓутоа, поетот ниту бил во таква потрага по тајната на зборот, ниту му придава таква мистична смисла. Цитираните стихови, иако се земени од песната за раѓањето на зборот, најмалку би можеле да се однесуваат на самиот збор. Тие со емотивно обраќање, во миг на немоќ, до творецот во себе, да го создаде и зборот што го нема. И не бара поетот семожен, туку сеизразен збор, што ќе трае и ќе зрачи како поезија.

Поради тоа, доаѓа под прашање и мислењето на Старделов дека со оваа песна поетот „…ни донесува уште едно ново тематско подрачје во својата и во нашата поезија воопшто“. Иако ласкаво, ова признание го обопштува карактерот и ја намалува оригиналноста на песната. Барањето на зборот било и е постојан творечки процес, кај сите поети и во сите поезии, па и во нашата одамна. Вредноста на оваа песна повеќе се огледа во тоа што донесува автентично доживеан напор во интензивен миг, пред пристап кон нов творечки чин. А нејзиното значење не е толку во тоа што воведува една тема, туку што поетот бара нова формула, да ја отвори „камената тврдина“ во себе, да ги изрази во нов облик сите свои теми и мотиви, за да бидат откритие и за нашата поезија.

Интересно е како Старделов, излегувајќи од теориските апстракции, и сам согледува дека зборот што го пронаоѓа поетот е најубавиот човечки збор и се вика љубов, со изразито емоитвна и лирска боја. Дури, оди и до крајност: пресилено истакнувајќи дека сиот циклус „Молитви на моето тело“ исклучиво е посветен на љубовта.

На ваков впечаток најмногу наведува бујната сензуалност на овие поетски молитви. Од првата до последната, во нив се протега еротиката на телото, низ многу променливи облици на неугасна жед: како нескротена дивина на „крв што бара корито да тече“, како „извиен лак“ што чека „некој бран да го плени“, па „да заечи сино од нежност“; како темен вител на ветер што лута со гладен виј „да разбуди срни во нечии зеници“.

Но, тоа грешно издолжено тело и благородно се повлекува под напливи на возвишени љубовни емоции и чисти лирски настроенија: како во древен храм „молитвено клечи“ и „од чекање гине“; трепери „од студена штедрост“, не знаејќи дали е ноќ или ден; истрајно и немо „живее од мугри на нечии желби“; со повторлива трагика пребарува носталгични спомени во „слатки бладања“; болува распнато во „мрежи од страдања“; очајува и проколнува, ветува и се надева, во самотни мечти за топлина под „смирено крило“.

Па сепак, и еротските и емотивните немири, постојано се преплетуваат; низ чудесни споеви на мигновени слики, се обединуваат во продуховена апотеоза на љубовта. Најчесто, како праисконски човечки порив и поетски копнеж за изгор во преград на убава љубов:

Сплети ги тие светлини, тоа горење бело,
тие секавици во темнина што спијат
обви го со нив ова гордо исправено тело
сеедно како камшик или ко бршлан вијат!
(„Четврта молитва  на моето тело“)

А кога доаѓа непознатата, донесува и поетични превези на егзалтиран лирски занес. Таа „пеперуга на сонот недоболина“, се преобразува во „везилка на играта“, станува „танчарка во домородечки ритам“ и го мами поетот под „водопад од месечина“ како најчист извор на песната, да ја создаде својата досега најубава поема за љубовта.

И Старделов умесно забележува дека љубовта во овие „Молитви“ е доживеана и разгрната во повеќе светлини: како „хипостаза на телото“, сѐ до онаа хедонистичка сушност“, како катадневна интима од слатка идила и горка измама; и особено како исконска, „метафизичка сушност“ на вечна наслада и тајна. Но, со својствена склоност, тој пак ја предимензионира таа метафизичка сушност што „во прв ред доминира“ и „Молитвите“ ги сведува главно на „еден вид филозофија на љубовта“ , при сета непосредна еротичност и поетска лиричност на љубовниот занес.

Со тоа, Старделов предвреме го затвора циклусот на „Молитвите“, без проникнување во сите нивни органски сплетени кругови. Ја одминува изразената душевна полнота, во бујни крвни текови и лирски преливи, низ слоевидни поетски слики и симболични навестувања.

Колку повеќе се разгрнува поемата, покрај чистата апотеоза на љубовта, сѐ повидливо се открива и слабоста на човекот да се исповеда во љубовта. Поетот низ своите отворени љубовни мотиви „се разголува до болка“. Во изливи на искреност само за миг се сепнува: „Каде потаму во мене?“, неумората да почине малу, кога допира до одгрнатиот „камен каракамен“. И пак продолжува со болно копање во себе, докрај да ја отвори за поезијата својата тврдина од камен. А со тоа длабење до дното на сопственото човечко битие, отпретува уште многу скриени наслаги и лирски орнаменти за својата песна.

Постепено, тоа неизодливо тело, сѐ помасивно се отцртува како лирски извајан лик во судбинско страдање: заробен во фатална игра да останува вечен осаменик; обречен на трагика, со „уште нигде неживеан век“; проколнат да биде „на нестварни желби стварен светилник“; како мечтател, кој „земјата ја корне со чело“, „на рамо носи месечина“ и „со око стрела во вишина“.

Притоа, во „Седмата молитва“, се открива и неговата интимна драма. Телото со прегорена убавина, „поцрнето од сонце, испукано од жега“, ја преколнува љубовта: „Биди му родилка, зачни го повторно сега“. Оваа желба за преродба на телото во љубовта, со „мудроста на годините“, веќе ја осмислува поемата и како жал по една загубена младост. А еротските пориви, „напнати од зрелина“, доаѓаат како задоцнети барања на таа недоживеана младост, како копнеж за самообнова во љубовта и на личноста и на песната.

Низ тоа се пројаснува и мотивот на постојаната меланхолија, со која се пропиени сите единаесет молитви. Немирната пoетска крв, жртвено запечатена во лузни, сепак трепери од oтворање на стари рани. Затоа поетот ја моли саканата, „да биде милозлива и нежна, дарежлива и блага“, и во болка благодари на секоја љубов што ќе му подаде „лековита вода на пролетен жубор“, била тоа девојка, мајка или жена.

Beќе и од ова произлегува дека „Молитвите“ не се само филозофија на љубовта, и дека се нешто повеќе од обична посвета на љубовта. Всушност, тие се откриваат како длабока исповед на човек во љубовта: со сите наследени рани, животни лузни, душевни трауми, бели спомени и немирни мечти, донесени во богато емотивно доживување и лиризирано поетско обликување.

Превидувајќи го уште во „Молитвите“ човекот во поетот, кој во поезијата го открива пред сѐ своето живо човечко битие, Старделов оди и понатаму, па тврди дека во останатите песни од Небиднина тоа е „…говор за другите, говор за светот, говор за битието и небитието, за есенцијата и трансцеденцијата“.

Можеби повод за ваква помисла му дале двете песни од циклусот „Купувачи на старо“. Во нив поетот малу се дистанцира од себе, минувајќи кон раскажување: во „Старо купувам“ пресоздава анахроничен домороден амбиент, со сатиричен откуп на „стари саѓи на совеста“ и „стара ‘рѓа на соништата“; а во „Романтично бегство“ донесува и една рацинска, сиромашка елегија, проткаена со егзотика на минатото и илузорни мечтаења. Но, и тие се дадени низ своевидно поетско доживување, повеќе како фон и атмосфера од една постара небиднина.

Beќе во првата песна од циклусот „Песната и годините“, поетот пак се враќа на себе, на својот постојан говор во прво лице. И продолжува подлабоко да рови низ мотивите на сопствената небиднина. Со чувство дека осамен „црнее од времето“, излива горка таженка за очи што биле длабочини, лирска носталгија за „една пеперуга од детство“ и „една топла ѕвезда на дланка“.

Во песната „Лузна“ веќе проговорува и неговата немирна поетска крв. Долго затворена во болка, носена како трагичен прогон, таа ги пробива сите огради, со силни удари низ сите дамари:

Те оградив во девет градини, крви
те затворив во девет грла,
што бараш уште, зошто ме прогонуваш, крви
зошто закануваш со своето копито темно,
зошто незасито?

и надоаѓа, не медитативно, туку од далечина, во диви ритми: како да „идат сите коњи дории“, од неа „татнат сите кории“, а лузната им свети на патот, како месечина. Како убав лирски блесок над оваа бујна поетска легенда на крвта. Потоа, таа „тешка крв, ненаситна и исконски жедна“ нездржано избива во секој стих, преколнувајќи го поетот од неа да не се дели, да ѝ биде верен и низ болка на својата немирна поетска мечта.

По сите вилнеења на крвта, поетот посакува и миг за лирски спокој, за повлекување во својата омилена тишина. Кога „спие каменот, спијат и водите“, го наоѓа во залез „зад ридје на веѓи“, кога изчезнува „јатото плашици од погледот“ и се предава на својот лековит сон под месечина до „ѕвезди зорници“.

Но, со првото будење, пак се враќа во јавата на својата небиднина. Слуша како земјата го вика да се израмни со неа, па обземен од фаталистички привиди, во „Очај пред тврдината“, донесува уште една жал по младост и нов порив за преграб на животна убавина.

По така многулико разгрнување на своите човечки пориви и поетски немири, како нивна лирска синтеза, доаѓаат петте песни од насловната поема: „Небиднина“. Во таа црна поема на страдањето, како во лирска биографија, симболично се сплетени сите нишки на неговата судбина. Поетот како врзан со лоша магија, „цела вечност патува од себе до својата небиднина“: уште со раѓањето осуден да минува низ пожари и урнатини, да скита „по жега, по суша, по невиделина“, да расте низ „глуви лелекања“ и „темни чекања“; откопана од длабоко сеќавање како старинска приказна го покрива и првата „ноќ лисје“, „ноќ студен ров“, во која се случува сè што предодредува на жртвен пат кон иднината; притоа се отвора и лузната, од неа со крвта протечува и онаа проклета „црна вода на болештина, од која се болува довек“, и на која ѝ се обраkа со фатална немoќ:

Водо непроѕирна, водо црна
ти што откинуваш секој ден
по еден никнат цвет од каменот на моето чело

кој ти го даде тоа име
водо непроѕирна, водо црна.
(„Небиднина“)

И, додека некој невидлив во него пали таен оган и му го краде слухот, се препознава во стеблото, што самее на ридот: со „погледи зелено вишнеење“, „осудени на исто бдеење“, тој „да биле стебло, а стеблото песна“; најпосле, доаѓа и таа, жената непозната, како бел прозор во темнина, но „глува за лелек и очај“ само му ја вознемирува крвта, со болка пак сам „да патува цела вечност од нас до нашата небиднина“, како голема утеха, резон за постоење и поткрепа за отстојување.

И, на крајот, во „Песната и годините“, повлекува лирска паралела меѓу себе и песната, како „два брега, два камена, две небиднини“. Низ постојани премостувања, во крвта, во немирот, во мечтата, се изедначува со небиднината, како со свое растење на годините. Ја дарува како „време што не знае за стареење“, со песна од земја и песна од небо. Небиднината ја исполнува песната, песната извира од небиднината: со неа започнува, се извишува и трае во просторот. И ја благословува таа песна, како лек за сите болки, своја пролет и нов цвет на душата.

Со така целосно откривање на сопственото човечко битие, Ацо Шопов насекаде проличува со своја судбинска линија и лирска боја. Длабоко срасната во страдна паралела со нашата небиднина и вековна елегија. И ја донесува небиднината, не како филозофија, туку како своја и наша крвно доживеана и одболувана судбина: во мака и зло, тага и очај, блен и сон на исконски човечки говор во песна.

Ова длабоко поетско чувствување на небиднината во себе, го импресионира и Старделов. Само што, тој го именува како самоотуѓеност на поетот, па вели дека „поетското доживување на небиднината… всушност е доживување на самоотуѓеноста“. И, развивајќи ја натаму оваа своја поставка, доаѓа до сосема парадоксална одредба дека „тоа е поправо она сознание, низ кое чувствуваме дека не сме она што всушност сме, или дека сме она што всушност не сме“. Така, постепено го доведува поетот во врска со една нему туѓа, навидум модерна, некаде актуелна, кај нас повеќе превозмогната и помодна филозофска и поетска категорија, и тоа по суштина!

Навистина, низ примерите што ги посочува, тој на оваа ознака како да ѝ ја менува првичната смисла, земајќи ги „чувството и сознанието за небиднината и незбиднатоста како единствени консеквенци на самоотуѓеноста“. Меѓутоа, таа ознака така битно засега во природата на поетот, оформена низ судбинска израснатост во нашата небиднина, што заслужува и повеќе внимание и пообразложено демантирање, за да си остане и поетот она што е и да не биде неговата поезија она што не е.

Интимното откривање на сопствените болки во „Небиднина“ всушност е и постојано разгранување на задобиените белези од судбинските удари. И, кога поетот останува оголен на дното од своето битие, пред нас едновремено се простираат и неговиот богат внатрешен лирски свет, и неговата поетски преобразена визија на надворешниот свет, во единствено проникнување на една заедничка небиднина.

Поетот не само што не се отуѓува од светот во себе (во болката, во очајот), или од себе во светот (во камеСо ова логично се разрешува и парадоксот на Старделов: поетот свртен кон другите да западне во самоотуѓеност, па така отуѓен да не се изразува себе (емотивно), туку да го изразува светот (медитативно). Едноставно, поетот си останува поет и континуирано преку себе го изразува и светот. Без да ги минува фазите што му ги припишува Старделов: некогаш „од општото кон личното“, потоа „од личното кон личното“, а сега „од личното кон општото“, за да дојде само до некаква филозофија и рационално да ја осиромаши својата лирска инспирација. нот, во стеблото), туку постојано е во жив тек меѓу себе и светот, меѓу светот и себе. Тој го апсорбира светот, го продуховува низ себе, и го открива како свој. Поправо, тој насекаде се идентификува со светот, со она што го детерминира по потекло, средина и време, како човек и како поет. Затоа, кога го разрнува докрај своето битие, наедно ја изразува и сопствената и нашата небиднина, пресоздадена во лирски сублимиран вид.

Меѓутоа, Старделов упорно настојува да ја прикаже новата поезија на Ацо Шопов како филозофија на небиднината. Убеден дека ја досега суштината, тој наоѓа оти поетот „…на дното од своето битие го открива небидието воопшто човековото, ја открива небиднината воопшто човековата, и нејзе ѝ ги посветува своите доминантни преокупации“; додавајќи дека тоа „лебди како настроение, како атмосфера, како сознание, но и како становиште низ кое небиднината наместа добива и метафизички призвук“.

Навистина, во Небиднина има нешто налик на филозофија, што се огледа во еден фаталистички оцртан животен круг на човекот: од раѓање во „нема глад“ и нагонски преграб за воздух и сонце со „раце прародителски голи“; во жедна потрага по љубов и убавина за својата самообнова; со лутања и страдања по замрсени патишта; со преодност на младоста и непримиреност со судбината; сѐ до отпор на смртта кога го вика земјата „да се израмни со неа“.

Но, сето ова само отпосле произлегува, во една критичка реконструкција. Тешко би можело да се прими дека тоа е и филозофска шема на поетот: зашто небиднината тој не ја открива како општа тема, туку како доживеана своја и наша судбина; оти доминантните крвни и емотивни немири не се само лирска илустрација на една општа преокупација. Сознанијата и становиштата значат нешто само како разгрнување на една наша наследна животна филозофија, инаку се само нејзина лирска парафраза. А метафизичкиот призвук повеќе доаѓа од една древна симболика, што одразува кај нас вековно вкрстувани библиски и митски сфаќања, верувања и мечтаења.

Притоа, таа филозофија не е системно поставена, ни рационално развиена. Сите животни и поетски искуства се пренесени во чиста емотивна и лирска сфера. Поетот ги открива како прочувствувани свои вистини и осознаени чувствувања за сопственото и за нашето битие. А таква филозофија имало и порано во поезијата на Ацо Шопов, како и во секоја подлабока лирика. (Впрочем, Старделов не е, како што настапува, прв кој открива филозофија во поезијата на Ацо Шопов. Уште на маргините од неговата збирка Ветрот носи убаво време, 1957, С. Јаневски одбележува: „… не претендирајќи да биде филозофија, таа е со филозофски зрнца во себе“). Доколку во тоа се огледа и едно ошто човечко битие или небидие, тоа ѝ придава само една димензија повеќе, како исконска и судбинска потврда за поставеноста на човекот во светот, која, сама по себе, може да побудува разновидни, па и филозофски рефлексии и медитации.

Старделов и овде, како кај љубовта, афинитетно одбира и проследува како битна една нишка од поезијата во Небиднина. При сѐ што чувствува дека таа донесува и една покомплексна и побогато сложена поетска реалност. И пак, заради сопствениот афинитет, запоставува повеќе, исто така битни инобитни продуховени нејзини димензии, што ѝ даваат и поизразити естетски вредности и поубави лирски одлики.

Уште во „Молитвите“, Ацо Шопов го навестува најсвојствениот поетски мотив, кој неразделно го приврзува на судбинско страдање. Неговата небиднина започнува со раѓањето во „земја од црна мака“. И не случајно својот лирски лик го длаби и ваја во нејзиниот црн камен. Со чувство на укопаност и израснатост во неа, тој од себе разгрнува нејзини наслаги, изобразувајќи се во лирски релјеф на домороден пејсаж. Насекаде се препознава во неа: телото му е гладно како јаловица, брчките на лицето се жедни суводолици, „нерамнините на плеќите се од умората на ридјето“. Се радува на град „созидан од светлини и води“ и сонува „мала селска куќарка со јаболкница треперлива“, постојано се слева со неа, таа е црвеница во неговата крв, и во неговите душевни длабини, растопена во поетски слики. Во споменот ја чува како „златен прав од детска градина“, погледот му зрее во „росата на лисјето“; во мечтата вишнее со таа негова ,,земја од соништа зелена“. Тој ја дарува со љубов и лирика, таа ѝ дава облици и бои на неговата поезија. Не попусто „се хранел од лебот на нејзината убавина, пиел од грлото на нејзината песна“: таа е неговата најдлабока инспирација, што и на поезијата во Небиднина ѝ дава најубава, татковинска димензија, истрадана како своја прокoлната и сакана судба, во чиста домородна песна.

Во тоа сродено чувствување илирско сликање на нашето поднебје, постепено се вплетува и неговата небиднинска легенда. Кога поетот „црнее од времето“, тоа не е само чувство на осаменост, ни обична патина на стареење. Не случајно во близина „боровите разлистуваат тишина на вековите“. Тие на поетската емоција ѝ навеваат домородни сенки и црнини од пепелишта со опор мирис на исправеност. Топотот на коњите во крвта доаѓа од далечен немир на скитнички прогони по „патишта под бурјани, ноќи без месечина, денови без светлина“, толку судбински наши, што и во сликата носат фолклорни окраски. На едно место поетот и сам означува дека „таа крв од претците чиниш е останата“. Во постојан спиритуелен дослух со нивните невидливи духови во себе, ги добива и библиските проклетства, пагански обречувања, фаталистичките визии и глувите лелекања. Тоа и непосредно го изразува, откривајќи дека „сека ноќ тврдината ја буди, сонцето на тие што се мртви“: како должен пиетет пред нивните страдања, како благодарност за светлината со која осамнува. Ако тврдината е самиот поет, чувствувањето на минатото е уште еден постојан мотив, што ѝ дава митска и историска димензија на неговата поезија, низ отпретани одлики на еден менталитет, обликуван во небиднини од векови до денес.

Овде се допираме и до она, што патем го одбележува и Старделов: дека Ацо Шопов во поезијата од Небиднина ни открива и „…дел од неспокојството и немирот, дел од нашите сопствени современи егзистенцијални и духовни дилеми, дел од небиднината што нè демне“. Тоа би била нејзината модерна димензија, но разгрната не како филозофија на самоотуѓување, туку како активно доживување на тие наши немири во себе како свои. Затоа, во страдната растргнатост на поетот распознаваме сега и еден наш чувствителен сензибилитет, колку условен од потреси на поднебје и наследства, повеќе усложнет од современи пресии и преобликувања. Во меланхолијата по младоста, доловена е и една генерациска одлика на жртвувани судбини како „очај на оставени“ над „мир на погубени“. Во душевниот кошмар од страдно искинати слики на згрчена немост пред „меч на тишината“ и ветер што носи „смрт од бело и сино“, со девијантни облици на темни сеништа, има многу морбидни нacлутувања и поетски предвестувања на едно можно ново проклетство. Но, поетот сепак не се губи во визии на апсурд: се интегрира во нова вера и „сѐ што потемнува од Вчера“, тој „како светло Утре в длабини го крие“. За да процвета пак на челото, како нова поетска надеж во будење.

Покрај сите овие димензии, со една поразвиена критичка медитација, би можело во поезијата од Небиднина да се откријат и разгрнат и уште низа други поетски проекции: социолошки да се одреди потекло тој на бедата кога „гулаб вечен гука чудна една сказна од леб и од сребро“, како две облини на наши гладни години и души; етички да се согледа и одмери вредноста на онаа исправност „пред рид од болка и човештина“, можеби како најпогоден израз за голготиката на нашето пробивање низ времето; психолошки да се одгатне тајната како човекот на својот „величествен пораз“ чудесно го претвора во крик на „ново раѓање“; и естетски, да се види зошто поетот е пленик на црната убавина, со одблесок од Песната над песните и благина од нашата вековна и денешна песна.

Се разбира, сето ова, што би дошло како аналитичко проникнување во многузначноста на поезијата од Небиднина толкување на нејзината богата лирска симболика, обврзува и да не се сведува таа на еднострани одредби. Не би можеле, по постапката на Старделов, да ја именуваме како рефлексивна или еротска, социјална или патриотска, етичка или чиста, „и каква уште не лирика“, зашто во чуден спој ги содржи сите овие видови како свои обележја. Можеби е најдобро да се нарече само црна лирика на небиднината. Но, над сѐ лирика: таинствена како онаа вода непрозирна и пак со непосредно лирско дејство низ сликовити навестувања, со бескрајни можности за прелевања и продолжувања.

Меѓутоа, истакнувајќи го ова, веќе се судираме со основната, насловната теза од критиката на Старделов. Откако ја прогласува поезијата во Небиднина како филозофија, тој заклучува дека и поетот се променил од лиричар во медитатор. „Сега е Ацо Шопов, вели, сушта спротивност од она што се мисли дека е тој: екскламатор не толку, исповедник речиси никако, медитатор најповеќе иако не исклучиво тоа…“ А затоа што сепак е „медиатор со своја, автохтона своја лирска нота“, ја одредува и неговата поезија како „специфична лирска медитација“.

Од прв и најнепосреден допир со поезијата во Небиднина, како и од сите овде нарочно обилно цитирани нејзини стихови, впечатливи се и емотивната настроеност и лирската обоеност на поетот. Тие се чинат така очигледни, што не изискуваат ни посебна реплика. Но, кога Старделов веќе толку инсистира на својата тезисна одредба, должни сме да ја преиспитаме и нејзината одржливост, и заради поблизок приказ на поетската постапка и лирската суштина на самата поезија.

Медитацијата, преведена на сите јазици, и кога е лирска, сепак значи размислување. И си има свои видливи фази и обележја: почеток е проблемот, размислата е процес, а на крајот е сентенцата. Значи, и лирската медитација донесува претежно мисловна поезија: исполнета со идеи, сознанија и мудрости за човекот, животот и светот, во рефлексивни текови, прочувствувани и изразени во поетски облици.

Колку и да се трудевме, по сугестијата на Старделов, не успеавме во Небиднина да откриеме нешто слично на тоа: никаде не доминира конкретно фиксиран проблем, над кој поетот бдее во размислување; нигде тој не поетизира формулирана и варирана мисла или идеја; најмалку пак ги силогизира доживеаните крвни и чувствени немири во мисловни поими.

Напротив, низ секоја анализа, само се потврдува првичниот впечаток за нејзината емотивна подлога и лирска структура: кога поетот вели дека е „храм голем од чекање“, не кажува што, од кога и зошто чека, имаме само лирска хипербола на трпеливо чувство; кога додава „со тишина се лекувам”, не знаеме која мисла го мори, тоа е само контраст за постојан чувствен немир; дури и самиот вели: „несвесно крвта почнува да боли“, во непосреден израз на чиста емоција.

Навистина, во Небиднина има извесни прашалници, кои можат да наведат на медитација. Но, и тие не се дилеми на љубопитна мисла, туку повеќе емотивни распнувања без одговор. Па и прашањето до симболичното самотно стебло: „Кој не осуди на исто бдеење?“, со кое Старделов ја илустрира медитативноста на поетот, повеќе е една споредбена фигура во склоп од слики на самотното чувство што провејува низ целата песна.

Во чист вид на медитација, низ Небиднина се среќаваат само неколку, и тоа сосема ретки сентенци, како „Иднината во сите срца е ведра“ или „Цел век патуваме од еден до друг, и секој го крие она што го има“. Но, токму тие и покажуваат дека медитацијата не му е својствена на поетот: така се ноторни и непоетски, што би ја деградирале сета поезија, ако се земат како нејзина битна одлика.

Инаку, најголем дел од поезијата во Небиднина надоаѓа во доживеани емотивни напливи, низ доминантно лирско кажување: како обичен човечки говор, налик, на „чедно молење прво“ или таговен бигор на годините; често како екскламација, со поткренат глас во крвен виј, крик на болка или лелек на очај; дури и како чиста лирска егзалтација, кога „во грлото растат треви зелени“ и ја пее „пролетта на својата песна“, со сите рецидиви на инертни ритми и римувани созвучија од некогашниот класично распеан стих.

После сево ова, изгледа сосема спекулативно развиена статацијата на Старделов дека „мисловната компонента добива сега поекстензивно место, станува подоминантна од расчувствуваната исповедност на својата сопствена болка“. Освен, ако не се земе како носечка компонента на стихот логичноста во изразувањето на емоциите што е присушта на човечкиот говор во секоја, и најчиста лирика.

Поправо, под неизбежна импресија на непосредните лирски бликања, и самиот Старделов запаѓа во тешкотија, велејќи: „Ние веќе не го разликуваме цврсто стихот од судот, чувството од сознанието“. Но, таквата несигурност не допушта категорично да се поставува и форсира теза за промена на еден формиран лирски лик во медитатор.

Сепак, останува како најсоодветна одредбата дека и во Небиднина Ацо Шопов донесува поезија на сопствено лирско самооткривање. Само што, таа сега е покомплексна, побогато продуховена, излачена од длабини, натежната од зрелина, со повеќе значења и лирски зрачења. Така, поетот пак проличува како исповедник на својата и на нашата болка, а поезијата од Небиднина доаѓа како најубава поента на сето негово досегашно лирско исповедање.

Ние посебно инсистираме на исповедноста, зашто нејзиното присуство не е безначајно за една поезија, ни безразлично за поезијата на Ацо Шопов. На неа тој ја доби довербата на читателот, таа е негов автентичен белег, знак на искреност: со функција на препорака. Особено кога и овде трогнува со отвореност, заробува со интимност во поетичен шепот.

На крајот, ќе биде целисходно, и во прилог на нашата анализа, да ја проследиме поезијата од Небиднина и во нејзиниот нов облик и израз, оти Старделов воопшто и не завлегува во оваа чисто лирска страна на поетската експресија.

Новата поезија на Ацо Шопов, иако по природа пак лирска, прилично се разликува од неговата поранешна лирика. Порано тој пееше со занесно варирање на чувството во поетични преливи, или доловувше треперења од неколку лирски струни, слевајќи ги во сликовита хармонија од благи ритми и меки мелодии. Во Небиднина донесува спонтани текови на слоевидни поетски слики, со слободни асоцијации, симболични ткаења и богати лирски тонови.

Пред сѐ, забележлива е една нагласена сензуалност, што ја одликува како лирика на крвта: во жедни еротски пориви, поетот создава аморфни облици од „горење бело“ и ги раслојува во „тело што тече без тек“, од удари на крв, наоѓа збор што „иде замелушен“ и „крши слепоочници“, а во афективни состојби нафрла и гласни извици во рески контрасти. Сепак, ги облагородува со светлини и сенки на поетски немир, во прелевања на лирски бои и нијанси.

Притоа, лирската експресија на Ацо Шопов сега исполнета со побогата емотивна носивост, напластена во миг на доживување. Тој чекори „мака по мака во годините“, како со испитана своја мерка за време, тегоба на пробивање на простори и чувство на бескрај од небиднини; Кога прашува: „Дали откри колку светлините болат?“, тоа е и излез од темнина, и прометејско искуство и самеење во вишина, како судбински прочувствуван израз низ сета поетска душевност.

Особено е впечатливо во поезијата од Небиднина густото ткаење на интензивни слики, во стегнати спреги: во лирската метафора „камена шума исѕемнина“ е кондензирано ледено чувство што се простира со непреодно траење; лирската хипербола: „две раце, два огна, две реки“, крие емотивен судир од две судбински небиднини, продолжен во темно чекање; често, тоа е еден истрадан израз како ,,неизодлива нерамнина“, или само еден елиптичен збор како „голина“, со масивна тежина, во елементарен облик и чист лирски вид.

Овојпат, поетот изненадува и со извесно повторување откинати изрази, налик на магични формули, како: „ветер и оган, оган и ветер“, или „водо непроѕирна, водо црна“. Иако навидум без разговетна семантика, овие поетски таинства ја одржуваат лирската атмосфера на небиднината, создавајќи своевиден флуид со сугестивни лирски зрачења.

Низ оваа широка скала на лирската експресија во поезијата од Небиднина наместа се огледа и извесна хетерогеност на разнородни поетски обликувања и постигања. Особено поради променливиот творечки потход кон одделни песни и вредносните разлики на создадениот лирски израз.

Но, тоа се само патемни несраслини и отпори на еден развоен творечки раст, во постојано сообразување со нашата поетска еволуција, за осовременување на сопствениот поетски збор: започнато уште во песната „Галебот што кружи над мојата глава“ со премин од класичен на слободен стих; потоа продолжено во своевидна паралела на мелодичност и модерни лиризми; cera донесени низ култивирано спојување во експресивни поетски слики со богат распон: од митски облици, древни симболи, фолклорни примеси, архаична синтакса, модерни метафорични спреги, до творечки иновации.

Се разбира, сето тоа доаѓа во изворна инспирација, претопено на сопствен творечки оган. Не случајно на почетокот од Небиднина стои песната за раѓањето на зборот. Таа сега се осмислува и како помината криза низ пристап кон творечка синтеза на најубавите наши наследени традиции, современи достигања и авангардни откритија и за нивно надвишување во нова своја песна.

Така, останувајќи доследен на својата лирска природа и дарба, Ацо Шопов, со длабење во себе, и со нов творечки напор, доловува нешто подлабоко свое и посуштествено наше. Донесува синтетичка поезија на своето и нашето човечко и човечно страдање, во антологиски облици, со автентично своја тежина, полнота и лирска чистота. И не случајно, тој го пронаоѓа сеизразниот збор: Небиднина, кој симболично ги содржи во себе сите судбински откриени и загатнати иднински значења. Под тој фатален знак на Небиднината, најраздвижено ги разгрнува своите богати лирски светови и ја открива смислата на нашето вековно постоење и отстојување во просторот и времето.
__________________

* Текстот е објавен во Современост, 1964, XIV, 10, стр. 1049-1061.

_______________________
Студии и статии на Душко Наневски за поетското творештво на Ацо Шопов:

Други толкувања на поимот небиднина.