Црното сонце кај Шопов*

Атанас Вангелов

Темата црно сонце се јавува повеќепати во поезијата на Шопов: посредно и непосредно. Непосредно се јавува во песните: „Црно сонце“, „Пак црно сонце“ и „И уште еднаш црно сонце“. Нејзината посредна зачестеност може да се одреди на повеќе степени: како класа синтагматски елементи сврзани со црното сонце и како класа која се доближува до основната парадигма преку конотативниот принцип. Како илустрација на првата класа ја одредуваме синтагмата полноќно сонце („Љубовта на огнот“), а како илустрација на втората − црно млеко („Добра ноќ“).

Досега кај нас извесно внимание на оваа тема е посветено од Гане Тодоровски. Тој вели дека се работи за „викториговски“ мотив кој стекнува актуелизација во поезијата на Шопов. Таа актуелизација има таква вредност за неговата поезија, што се налага како јасно одредлива творечка фаза. Нејзини карактеристики се: свртување и антиципација на „богатите искуства на симболистичката поетика, која повеќемина автори во областа на современата македонска поезија успешно ја возобновија.“ Доведувајќи ја во врска со принципите на симболистичката поетика, Гане Тодоровски додава, кога е во прашање конкретно мотивот црно сонце: „Низ нив како да ја препознаваме онаа модерна распнатост на поезијата помеѓу интелектуалната компликација и архаичното тајно вражање.“

Пред да ја изложиме подробно морфологијата на овој мотив кај Шопов и, врз основа на тоа, да ги формулираме нашите становишта, сметаме за нужно да укажеме на некои негови својства онака како што се назначени тие врз основа на современите поетички пристапи кај Виктор Иго односно кај Шарл Бодлер (назначуваме тука дека предметниов мотив има појавни облици и кај Бодлера).

Синтагмата црно сонце по својата природа е оксиморонска. Како извор на светлината, сонцето е најсветлата точка, односно самата светлина во оптимална форма. Опозиција на светлото е темното и кога тие два противположни збора (по значење) се доведуваат во синтагматска релација − се прави тоа со цел за постигање посебни изразни ефекти кои се изјаснуваат како стремеж за воспоставување некој квалитетен стилски впечаток. Како што покажува Мишел Рифатер, самата оксиморонска секвенца има посебна вредност за поезијата на Иго. Во резултат на неа неговиот стих се оптоварува со значење во претставувањето наспроти тавталошката секвенца која претставува нејзина противположност и, во резултат на која, претставувањето е веројатно, типично и примерно. Анализирајќи ја песната „Напишано врз стаклото од фламански прозорец“, тој укажува на една синтагма која, според принципот на својата конструкција е соодветна на синтагмата црно сонце. Синтагмата гласи: невидлив кристал (cristal invisible). Појавата на кристалот во песната на Иго, која со пластични средства ја артикулира темата на фламанските ѕвона, според Рифатeр се разјаснува со критериумот аналогија. Во супстантиивот кристал имплицитно е содржано својството кршливост (тоа е звучно) додека епитетот невидлив произлегува од оптималната проѕирност на кристалот (trensparance) која го прави невидлив. Сходно на тоа, синтагмата невидлив кристал е синтетичкиот, кондензиран облик на еден развиен опис. („Le poème comme représentation: unе lесture de Hugo“, во кн.: La production du tеxte, Paris, Ed, du Seuil 1979, 175-198)

Бодлеровото црно сонце е последица на широк опис. Тој опис се довршува низ посочената синтагма, а контекстот не допушта да се искаже оксиморонскиот ефект на синтагмата.

(Таа е убава, и повеќе од убава… таа е изненадувачка… Би ја споредил со црно сонце ако може да се сфати една црна ѕвезда која истура среќа и светлина.) Меѓутоа, во светлосната топографија на Бодлера црната светлина, односно црното сонце, има посебна вредност. Негова основна светлосна модификација е сјајот (splendeur) кој не поседува суровост и жестокост на наглиот пробив на светлината. Тоа е далечина и константна светлост, треперлива, посветена. Тоа е светлината пронижена од сенки и длабочина. Двојството и противположноста се јасно изразени во оваа светлосна модификација и таа натаму се довршува како светла сенка, како апсолутно црна светлина, односно црно сонце. Според тоа, може да се рече дека црното сонце кај Иго доаѓа во резултат на синтагматскиот тек додека црното сонце кај Бодлера доаѓа во резултат на семантичкиот тек: (Jean − Pierre Richard: Poésie et profondeur, Paris Ed, du Seuil 1976, 105 − 106.)

По наше мислење, појавата на црното сонце кај Ацо Шопов има двојна мотивација: синтагматска и семантичка. Во последниов случај се работи за експресивен завршок на дескриптивен текстовен сегмент, а во првиот за еден вид „светлосно гледање“ кое го истакнува гносеолошкиот момент. Синтагматската мотивација ја утврдуваме преку присутноста на оксиморонската секвенца, додека семантичката преку тавталошката. Првата воспостава степен на отежната комуникација, таа ја засилува произволноста на исказот со што се постига значенска притемнетост, додека втората ја воспостава комуникативната ефикасност, со што се постига значенската изјаснетост. Во прилог на првото становиште го посочуваме следниов цитат:

Какво е тоа измислено царство, таа гробница на ветер што дува
од која триглаво сениште триж стрвно во нас гледа
во овој простор од злостор, вода без вододелница, вода сува
во оваа црница собрана во една човечка педа
(„Пак црно сонце“)

Исказите како: гробница на ветер и вода без вододелница се, поправо, тавталошки секвеници на измислено царство односно на овој простор. Тие на еден начин ја смалуваат јаркоста или пак значенската необичност (комуникативна отежнатост) на спојот вода сува кој воспостава релација со спојот црно сонце од насловот, веќе според принципот на неговата конструкција. Тавталошка консеквенца на црното сонце е триглавото чудовиште (синтагма, исто така оксиморонска по природа затоа што: лексемата глава, во случајов, упатува на материјална природа додека лексемата сениште на нематеријална) додека претставата вода без вододелница се довршува како вода сува. Првата претстава упатува на еден статичен, неподвижен, цврст, скаменет облик на водата и таа асоцијација експресивно се довршува во спојот вода сува. Со тоа покажуваме како во овој цитат од песната на Шопов тавтолошката секвенца ја произведува оксиморонската, врз основа на што би можеле да очекуваме и обратен ред. Тоа очекување е засновано. Ние веќе укажавме дека меѓу триглавото чудовиште и црното сонце е поставен однос на конструктивна еднаквост, а сега сакаме да ја посочиме и значенската. Триглавото чудовиште е, поправо, хтонски демон кој според една митолошка свест ја чува светлината во подземјето. Светлината ја нема, таа е слаба, темна, зимска светлина. Црното сонце е, поправо, збиениот исказ на таа светлина. Во прилог на ова становиште ни сведочи нам и крајот од песната „И уште еднаш црно сонце“ каде што тавталошките секвенци на црното сонце се, заправо, претстави на слаба, немоќна, темна светлина:

И оваа земја метежна и јасна.
И оваа суша. И врелина.
И мора.
И трите мои рани − трите неизречени збора.
О црно сонце, огну на есента касна,
Светлина капе врз нас од ѕвезда што одамна згасна.

Сметаме дека е сосем очигледна врската меѓу исказите црно сонце од една страна и „огну на есента касна” односно на згасната ѕвезда за да бара таа посебен коментар.

Наспроти темата слаба и немоќна светлина, развиена во посочените две песни на Шопов, каде што црното сонце има место на клучна ескспресивна точка на претставувањето, во триделната песна „Црно сонце“ се појавува тоа како противположен облик.

Првата строфа од таа песна гласи:

Ни исток имаш црно сонце, ни имаш запад,
ни небо за молитва ни земја за напад.

Тоа е, всушност, светлината во нејзиниот полн интензитет. Го нема времето на нејзиниот раст, како што го нема ни времето на нејзиниот пад. Нема потекло и нема крај: произлегува од самата себеси и во самата себеси се довршува. На овој степен се разбира црното сонце како хипербола на интензивната светлина. Снагата и силата се само атрибути на тој интензитет и тавталошките секвенци сосема последователно го воспоставуваат тој ред во песната на Шопов. Тоа е птица преправена во ѕвезда и птицата е, всушност, буколичка хипербола на невиноста и младоста во напир, значи на состојба на силата и снагата (интензитетот) во експанзија; тоа е песна која се носи место глава, а песната по хиперболички пат ја искажува состојбата на една дионизиска весела, оптимистичка и здрава природа која претполага исто така снага (интензитет); тоа е земја, жена, живот и смрт в едно, поправо еден сведен каталог на космички својства кои ја асоцираат неговата сеприсутност и трајност. Врз основа на досега изложеното може да се заклучи дека оптималниот степен на светлината; нејзините жестоки и сурови облици се збиваат во исказот црно сонце. Меѓутоа, треба веднаш да се истакне дека моментот простор и длабочина, исто така, се присутни како текстовни сегменти во предметниов круг песни. Ова го посочуваме зашто тие на еден начин служат како мотивација на епитетот црн доведен во близина на светлината (сонце). Тоа можеме да го потврдиме со следниве наводи:

Во себе копај, под својата кожа
под црното сонце на трите ножа
(„Долго доаѓање на огнот“)

Од какво измислено царство, од каква раскошна гробница
доаѓаш, црно сонце, и црни истураш дождови
како последна закана
(„Пак црно сонце“)

Поимот гробница и глаголот копај, даден тука во заповеден начин, ја креираат претставата на просторна, длабинска форма на светлината. Бидејќи на некои контекстуални рамништа, по фигуративниот принцип на претерување, длабочината и просторот се сврзуваат со мракот, темнината, ноќта, станува претположливо дека епитетот црн (–о) е производ на тој и таквиот контекст. Во случајов, гробницата и заповедната форма копај го условуваат тука и исказот црно сонце.

Има искази во поезијата на Шопов кои, пак, посведочуваат дека спојот црно сонце настанал како последица на зборовна материјализација на определени меланхолички емоционални расположби (како исказот црна чума, на пример, кој го дефинира разорниот, уништувачки, смртоносен чин на таа напаст). Во прилог на тоа говорат некои „светлосни деривати“. За таков го сметаме огнот:

Се пластат лисје како лилав темјан.
А огнот молчи. Црн. Потемнет. Земјан.
(„Ноќта на огнот“)

Се прпелка огнот во кафез од време,
На полноќно сонце зрее црно семе.
(„Љубовта на огнот“)

Молчаливиот оган е еден стивнат, изнемоштен оган, потемнет и црн. Тоа е оган без сјај и светлост, црн оган и тоа е она исто полноќно сонце со запрено движење и раст, затворено во кафез. Во тој ред спаѓаат и изведенките црни дождови, односно црно млеко. Последнава има, уште, извесна архетипска историја, но контекстот во кој се дава таа го елиминира тоа конотативно поле.

Црното сонце има уште многу други модификации кај Шопов (кои нема да ги разгледуваме тука) и на тој начин стекнува вредност на клучна синтагма.
_______________
*Текстот е објавен во Решето — Скопје, Наша книга 1983, стр. 175-181