This post is also available in: Serbian Slovenian Croatian Bosnian
Ацо Шопов: Љубов на езерото на животот*
„Сакав да се борам и се борев. Сакав да пишувам и пишував.”
Ацо Шопов
Во едно сончево утро, во Охрид кога ветрот го навестуваше доаѓањето на дождот од планините, во една кристализација на воздухот со бистрата вода на езерото, се сретнав со македонскиот поет Ацо Шопов и му честитав на високото признание, на наградата „Браќа Миладиновици“ која ја доби за својата книга Песна на црната жена. Седевме на убавата тераса од ресторанот Летница и додека Шопов раскажуваше за впечатоците од службувањето во далекиот и пријателски Сенегал и се присетуваше на големиот поет и водач Леополд Седар Сенгор кој минатата година беше носител на „Златниот венец“ на Струшките вечери на поезијата, не можев а да не ги споредам овие две признанија: тоа се признанија за поетите и народите на кои тие им припаѓаат. Творештвото на Ацо Шопов и патот на неговата поезија е и пат на македонската поезија. Тогаш го прашав поетот Шопов дали се сеќава кога ја напишал својата прва песна, се сеќава ли на времето на таа песна.
Мојата прва песна? Замислете го Штип – тоа мало гратче на Брегалница, таа паланка зад Исарот, стисната меѓу реката и убавите висорамнини на Суитлакот и Каваклија, испржени од сонце и врелите летни ветрови, заборавени и од бога и од властодржците на стара Југославија. Над Југославија тогаш се трупаа тешки црни облаци на фашистичката опасност и таа се нишаше како вејка на ветрот. Во Штип ситуацијата стануваше сѐ потешка и понеиздржлива. Ановите беа преполни од мобилизирани резервни војници, измешани со селскиот добиток. Револтот сѐ повеќе растеше. Обземен од овој револт ја напишав својата прва песна на македонски јазик „Ановите“.
За жал, оваа песна, како и низа други со слична инспирација пропадна покасно во една провала за време на окупацијата.
Вашата прва поетска книга Песни излезе 1944 година. Значи пред крајот на војната. Што значеше таа книга тогаш за Вас и што значи сега?
Мојата прва книга Песни, настаната во деновите непосредно пред и во Народно-ослободителната војна, уште во ракопис дојде во рацете на пријателите од Белград. Потоа отпечатена ја донесоа делегатите на младината на Србија како подарок на учесниците на II конгрес на НОМС на Македонија што се одржуваше во Скопје. Оваа книга тогаш значеше за мене повеќе од возбодување и неочекувано изненадување, таа ми ги отвори вратите и ме воведе во домот на поезијата долго да патувам, да странствувам и да опстојувам на нејзините патишта.
Таа и денес ја има дражта на првороденче, таа ми е симбол на братството и единството на нашите народи, таа ми е вечна опомена дека да се пишува поезија е тешка, но благородна работа и дека „да се минува низ животот не е исто што и да се помине низ пољанка“.
Во вашите први песни се чувствува ритмот на народната поезија, а во извесна смисла и мотивска сличност. Што за Вас значи народното творештво и во колкава мера тоа кај еден творец како извор на инспирација може да има позитивна функција?
Народното творештво, народната поезија е непресушен извор во кој мора да се нурне секој поет и да се напие од нејзините свежи води пред да ѝ се посвети на уметничката поезија. Барем ние Македонците и поетите од Балканот. На незаменлив и неповторлив начин народот ја опеја сета своја горчлива и тешка судба, маки, страдања, борби, радосни проблесоци и извишувања кон слободата. Затоа и мојот прв учител беше народната поезија. Но, поетот не смее да ù стане роб, да се изгуби и да згасне во нејзините многубројни лавиринти. Народното творештво може да има позитивна функција само ако поетот успее од роб да стане господар, да ги искористи неговите основни интенции и да заплови во светот на непознатото, неоткриеното, невозможното. Но во никој случај тој не смее да ја прекине врската со својот праизвор.
Во македонската уметничка поезија има многу убави примери што ја потврдуваат оваа мисла.
Во вашите први песни е видливо соживувањто со песната, тоа е еден од битните елементи за распознавање на вашата поезија во подоцнежните остварувања Збор е за улогата на авторот во смисла: песната тоа сум јас
Според мое мислење песната е таа што треба да го открие поетот а не неговото име на насловната страна на стихозбирката. Постојат поети кои од стихозбирка до стихозбирка прават такви пресврти и скокови што читателот неминовно помислува дека се во прашање разни поетски природи. Напротив, поетот треба да ја втисне во песната својата творечка индивидуалност, да ја проживее со секој дамар на својот поетски сензибилитет и наполно да се поистовети со неа. До колку повеќе успее да го внесе својот поетски немир, да даде белег на својата поетска личност, дотолку повеќе неговото „јас” од песната станува и „јас” за сите.
Се разбира, поетот расте, се збогатуваат неговите животни и поетски сознанија, тој се менува. Но тоа менување е од сосема поинаква природа одошто во горниот случај. Тоа менување е резултат на неговиот поетски раст, неговото созревање, на неговото искачување по поетските нагорници. Но во овој случај, како црвена врпца се провлекува низ сите песни неговата поетска личност, неговата поетска специфичност и читателот го препознава во секоја песна, па може со сигурност да рече: тоа е тој и тој поет.
Во првата збирка Песни од 1944 година на крајот од книгата е поместена песната „Љубов“. Ова песна како да го навестува идното чекорење на поетот. Потоа доаѓаат збирките Пруга на младоста и Со наши раце во кои има една песна за која би сакала да ми зборувате: „Очи“.
Да ви зборувам за песната „Очи“, или за песната „Љубов“ – тоа значи да ви зборувам за сиот мој поетски развој досега, за мојата огромна љубов кон жената која е поистоветена и со слободата и со татковината и со жртвувањето и со нашето национално постоење и битие. Тоа значи да ви зборувам за таа огромна љубов што и ден денес гори со секоја моја песна и не верувам дека некогаш ќе згасне. Освен во збирките што ги споменувате во прашањето, таа љубов уште посилно пламнува во Небиднина и Гледач во пепелта сѐ до последната моја книга. Зар и во Песна на црната жена не горат очите на мојата неизмерна љубов, како што гореа над изморените борци на мојата партизанска бригада и им влеваа храброст, непоколебливост, вера и самодоверба!
Песната „Очи“ не е само навестување на моите идни поетски преокупации, таа е претскажување на сиот мој поетски живот.
Инаку, идејата за самата песна е родена во тешките услови на партизанското војување, а напишана е во првите денови по ослободувањето.
Оваа песна е израз на една голема љубов. За повоените генерации, на кои јас им припаѓам, оваа песна е химна на љубовта, татковината, слободата и пожртвуваноста. Мислам дека таа е тоа и денес и за сите времиња. Постапката во создавањето на ова песна е класична. Дали свесно го избравте овој начин?
Не. Никогаш за мене постапката не била пресудна. А освен тоа бев млад и поетски неук. Сакав да се борам и се борев. Сакав да пишувам и пишував. Во тоа ми помогнаа животот, партизанското војување против фашистичките окупатори и копнежот за слобода на мојот народ.
Во песните од тоа време јасно е зацртана тенденцијата : Она што се случува вон поетот истовремено се случува и длабоко во него, влегува во неговата интима. Колку поетот може да делува во општите ситуации на својот народ, а колку , пак, тие состојби можат да влијаат на поетовиот развој?
Сè она што се случува надвор од мене, доколку го заскокотка моето поетско внимание, влегува во мојата интима, станува мој живот, па колку тие нешта и да се чинат општи и далечни, јас ги доживувам како своја поетска судба, како своја коб и ги опејувам како своја интимна преокупација. За мене таа взаемност не е само потребна, туку и нужна, неизбежна. Таков е мојот поетски императив.
Нема нешта што не можат да го привлечат поетот. Колку повеќе поетот ќе се идентифицира со нив, толку посилно поетски ќе ги изрази. Барем таков е случајот со мене.
Што за вас значи поетскиот интегритет?
Тоа е изразито творечка личност од која сите нешта до кои поетот ќе се допре оживуваат со својствата на неговата индивидуалност, ја попримаат бојата на неговиот глас, обликот на неговиот дух и сето нивно поведение е поведение на поетовото внатрешно „јас”. Низ своето богато животно и поетско искуство поетот минува низ многубројни развојни фази па, се разбира, и трпи многубројни влијанија. Но низ сиот свој развиток, во секоја негова развојна фаза видлив е континуитетот на неговата силна поетска индвидуалност. Поетот останува ист иако поетски се видоизменува, доградува, расте.
Таква целосна интегрална поетска личност зрачи и со непомала општетсвена свест, па поетот не може да остане само набљудувач или надвор од општествените движења.
Дали вашите поетски книги Стихови за маката и радоста и Слеј се со тишината се потребен одраз на самосознавањето? Кажете нешто за тоа време?
Поетските книги што ги спомнувате му припаѓаат на едно време кое, чинаам, не е карактеристично само за мојот поетски развој. Тоа е време кога сета наша поезија чувствуваше неодложна потреба да расчисти со извесни догматски сфаќања, „општи“ и колективистички расположби, туѓи, внесени урнеци и гледања на поетскиот збор.
По громките истрели и канонадите на топовите, по грмежот на тракторите и комбајните, збогатен со животно и поетско искуство јас почувствував дека настапува време на тишината, тишината која може самата и погласно да го рече она што го носел поетот недоречено, а што уште го притиска и пече.
Така, времето на тишината беше и претставува за мене време на едно мое самоосознавање, но и време во кое созреваат моите подоцнежни преокупации на небиднината.
Но и во ова време, како и порано, тие небиднински преокупации можат лесно да се насетат.
После овие книги дојдоа Ветрот носи убаво време, Небиднина, а потоа и Гледач во пепелта. Овие книги ги зацврстија вашите поетски ставови и ја поставија љубовта, со сите нејзини компоненти, како тема која ќе има доминантно место во Вашето творештво. Љубов со малку горчливо чувство на минливост. Дали успеавте да го совладате тоа чувство и дилемите кои го следат?
Да, љубовта зазема доминантно место во сето мое творештво. Но, од Ветрот носи убаво време и Небиднина љубовта добива и една друга, би рекол, небиднинска димензија. Што е небиднината? Постојат многу, повеќе или помалку успешни преводи на овој збор, но ниеден не успеал да ја изрази неговата суштинска смисла. За мене, овој збор ја изразува сета судба на нашиот народ: неговите вековни борби и страдања, стремежи и неостварени идеали, љубови и патила. Небиднината е небиднина и, ми се чини, непреводлива. Најприфатливи ми се толкувањата на моите критичари Георги Старделов и Душко Наневски.
Кога велам дека од овие збирки љубовта добива и една друга, небиднинска димензија, сакам тоа да го ислустрирам со следниве стихови:
Жено непозната, жено мудра
ти што минуваш секогаш спокојна
крај овој прозор на темнината
глува за лелекот
слепа за очајот,
од каде тоа лажно спокојство,
од каде во тебе мојата крв
……..
……..
Патував долго, патував цела вечност
од нас до нашата небиднина.
Или:
Твоите години и моите години –
два брега,
два камена
две небиднини.
Така и горчливото чувство и дилемите што ги носи со себе поминливоста на љубовта, прераснува во чувтсво на помиреност со поминливоста зашто тоа е процес што траел, трае и ќе трае.
Дали ја најдовте својата вистина?
Поетот е постојано во потрага на вистината. Со секоја напишана песна, му се чини, дека се доближил до неа, дека барем ја насетил, ако не ја открил. Нов миг, по завршувањето на песната, тоа сознание како да исчезнува и поетот ја продолжува својата авантура, своето барање.
Но, постојат вистини со поуниверзално значење и поетот копа, истражува, го внесува сиот свој творечки занес, така што тие вистини го втиснуваат основниот белег на неговото творештво.
Дали една од можните вистини е и Вашата најнова книга Песна на црната жена? Како дојдовте до таа вистина, до таа книга?
Песна на црната жена е една таква вистина. Моите основни потески преокупации, карактеристични за мојата најнова развојна фаза, присутни се и во оваа книга. Продлабочени од искуството на црниот свет и проширени од неговите неслутени хоризонти. Блискоста со судбата на нашиот народ е очигледна. Сакајќи да го запознаам и откријам светот, јас поприсно ја запознав и ја открив својата татковина. И обратно, откривајќи ја својата татковина, всушност го запознав и го открив светот.
Во црниот континент престојував, речиси, пет години. Таму ме доведе мојата поетска страст, мојот немир и жед за откривање, за создавање.
Посебна благодарност за ова откривање му должам на поетот Л.С. Сенгор чии поетски имагинации и дострели ние допрва сега почнавме да ги откриваме и да се воодушевуваме од неговиот автентичен и оригинален поетски опус.
Би можело да се рече дека секоја Ваша нова книга носи и некои нови сознанија, драгоцени за Вас, а секако и за македонската поезија. Вие сте автор кој во своето творештво се стреми кон приближување: на случките, на луѓето, земјите, чувствата, на љубовта. Затоа вие ги преведувате Шекспировите сонети и Хамлет потоа Сирано де Бержерак од Ростан, Сид од Корнеј. Преведовте и песни од Мирослав Крлежа. Овие беа први прводи на макдонски и први проверки на јазикот. Колку тоа беше значајно за македонската култура и за Вас? Како да сакавте да проверувате да истражувате?
Поетскиот препев за мене е еден суштински вид на поетовото живеење. Само поетот може вистински да препејува, а кога препејува и да се нурне во времето, во духовните координати во кои делувал авторот. Само поетот може приближно да се идентифицира со темпераментот на препејуваниот поет и да почне да мисли, да резонира, да пее и да реагира како и тој. На тој начин тој врши не само голема проверка на своите можности, туку и на можностите на своето време и на својот јазик во кој го преточува туѓиот поетски медиум.
Препевот е истражување и авантура како и секое оригинално поетско творештво. А резултатот на тоа истражување и на таа авантура е драгоцен не само за поетот, туку и за другите, пред сè за литературата на која што ѝ припаѓа.
Вие ѝ припаѓате на македонската литература уште од првите повоени денови. Бевте во редакцијата на првото повоено книжевно списание Нов дeн. Како другаруваа поетот и уредникот, творецот и обелоданувачот на новата македонска литература, која се наоѓала на еден своите од можни почетоци?
Основањето на списанието Нов ден се совпаѓа со раѓањето на нашата повоена литература и критика. Во тоа време Нов ден требаше да биде литературен форум за сите млади таленти. Јас самиот бев поет-почетник и како уредник на Нов ден бев во многу тешка и деликатна ситуација. Требаше да се соберат и негуваат сите творечки сили на нашата литература, но и да не се занемари сопствениот поетски развој и раст. Таа двојност: учител-уредник, ученик-поет предизвика многу тешкотии.
Недоволното книжевно знаење го надоместувавме со ентузијазам и ревност да создадеме нова македонска литература, да ги откриеме и да не ги занемариме пронајдените таленти.
Нов ден е огледало на најраната младост на нашата литература, тоа ја исполни својата функција, беше почеток на сè побројните книжевни списанија и даде свој удел во растењето на нашата литературна свест и осознавање.
Би се вратила на вашата книга Песна на црната жена. Во песната „Настан на езерскиот брег“ вие пеете за еден „крилест коњ со ѕвездена светлост во очите“, кој доаѓа изнемоштен до „Езерото на животот“, за да собере нови сили за нови патувања. Кое ќе биде вашето идно „Езеро на животот“ на кое ќе дојдете?
Поетот, ако сака да остане поет, како Антеј мора да се навраќа на „езерото на животот“, од него да се освежи, да смогне нови сили за своите идни поетски летови. Тој не смее да се откине навеки од својата родна почва ако сака поетски да го запознава и открива светот.
Моето идно „езеро на животот“ верувам дека ќе биде Штип, градот на моето детство, моите први сознанија и допири со светот воопшто. Штип е, инаку, град познат по својата богата и драматична историја. Но над сѐ, тоа е град на моето прогледнување. Довидување на тоа Езеро!
Македонската поетеса Гордана Михајлова-Бошњакоска во 1976 год.
_____________
* Разговорот го водела Гордана Михајлова-Бошњакоска. Објавен на српскохрватски под наслов Ljubav na jezeru života, Odjek, год. ХХIХ, br. 21, Sarajevo, 1-15.11.1976, str. 7-8. Машинописот со одговорите на прашањата на македонски се наоѓа во Фондот Ацо Шопов во Архивот на МАНУ, АШ К3 АЕ76. Прашањето „Вие ѝ припаѓате на македонската литература уште од првите повоени денови…” и неговиот одговор не фигурираат во машинописот. Тој дел од интервјуто е преведен од српскохрватски на македонски за потребите на Лирскиот дом.