Нуркање во длабините на битието *

Георги Старделов (1930-2021), македонски литературен критичар

Георги Старделов

Гаетан Пикон има сигурно право кога вели дека никој денес не може да избега од тоа да ги отвори очите. Па, сепак, мислам дека е тој далеку повеќе во право кога веднаш ќе додаде дека сите сторивме сè да ги отвориме нив колку е возможно подоцна. Современиот ум воопшто избегнува да зборува за сè уште, и покрај толкуте маестрални негови напрегања, нејасната човекова сушност, ако за тоа нема евидентни и дофатливи докази. Затоа и мислам дека науката за човекот се повеќе ‘и отстапува место на поезијата која денес не само што ја заменува науката за човекот, туку станува една од најмоќните човекови дејности во расветлува њето на недокосливата човекова природа која е токму тоа — неодгатлива и неосмислива докрај и исцело веќе според својата природа, како што рече Балзак: Ако во ирационалната содржина на светот науката никогаш не ke продре зашто никогаш не ќе најде дефинитивни и апсолутни докази за неа, поезијата ќе остане единствено и последно средство на човекот да се доживува и осмис лува себеси. Тоа е оној единствен фактор што поезијата ќе ја прави се пофилозофска, а филозофијата сè попоетска. 

Но постои уште еден мотив во нашето опортунистичко време за превласта и надмоќноста на поезијата. Тој мотив мошне добро го уочува истиот Пикон, кога вели: „Се случи нашиот суд да се одвои од нашето верување… Она што го веруваме, чувствуваме, пра виме, честопати му противречи на она што го мисли ме… Истото е и со она што го проповедаме“. Тој расчекор меѓу доживувачкиот реалитет и неговата мисловно интерпретаторска спознатливост, добива денес неверојатни димензии. На сите ни се чини дека поинаку го доживуваме светот и реалноста на човекот во него откако што тоа ни го сугерираат било строгите научни судови, било празните волунтаристички идеолошки проповеди. Чудно, во епохата на најголемата супрамација на науката, се збиднува, повторно, оној прастар расцепт меѓу теолошката претстава и научната свест и тој расцеп, модифициран на современите околности, и дава денес еден доминантен белег на современата европска интелектуална ситуација. Па ако поезијата може да опстане само доколку го превлада тој расцеп, само, значи, доколку оствари идентитет меѓу доживувачката стварност и сликата што ја сугерира неа, таа и може да стане оној толку неопходен предел на современиот човек во кој тој ќе е во состојба на еден автентичен и изворен начин да се доживува и осмислува себеси, да ги бара и да ги пронаоѓа своите сопствени корени низ своите сопствени докази, предел во кој човекот ќе биде и причина и аргумент на самиот себеси. 

Сето што го говоревме досега интелектуално е инспирирано од најновата книга поезија на Ацо Шопов: Гледач во пепелта, книга која не само што навлегува во длабинските димензии на нашата внатрешност, па во таа смисла отворено го соочува човекот со самиот се беси, со пеколот во него и, со оние вистини и спознавања што се потрајни и од самиот човек, туку и книга која ги испитува прасупстанцијалните темели токму на овој свет кој егзистира на работ меѓу утрешната катаклизма и утрешната материјална и духовна благосостојба, меѓу небиднината и дабиднината.

Така, меѓу последната книга на Ацо Шопов, Небиднина, и неговата најнова книга Гледач во пепелта постои една иманентна, една органска врска. Поетот не гради денес еден нов свет, тој само се надоврзува на стариот, осмислувајќи го него во онаа иста мера како што и колку што стариот свет го осмислува новиот. Тоа се два света на едно единствено поетско искуство кои меѓусебно се проникнуваат и дополнуваат. Тоа е едно поетско искуство кое е достојно и доследно на самото себеси, искуство кое се самопоставува во поетското дело на поетот. За тоа, кога денес, по Небиднина, се среќаваме со најновата книга на Ацо Шопов Гледач во пепелта, тој негов врвен поетски дострел, гледаме како она што во Небиднина беше нејзина доминантна нота — небиднината, сега во Гледач во пепелта добива една интегрална поетска оркестрација. Сериозниот набљудувач и истражувач на оваа поезија не ќе може, сега веќе дефинитивно, да не забележи дека во случајот со Ацо Шопов ние во нашата современа поезија се среќаваме со една исклучителна реткост во неа, која им е иманентна само на ретките поетски личности во оваа поезија — со единственоста на поетското искуство, чиј основен белег е опсесивната понесеност по еден конзистентен поетски свет во кој поетската егзистенција го започнува и го за вршува својот сопствен живот, остварувајќи еден доследен и доследно изведен поетски континуитет и останувајќи во него со големата амбиција да се опфати и осмисли тој во неговиот интеграл.

Наспроти она што е толку катадневно доминантно во нашата современа поезија, поетот да го доживуваме нурнат де во еден де во друг нему дивергентен свет, денес да биде она што утре ќе биде негова спротивност, некоја случајна еволуција или метаморфоза која нема ниту филозофски ниту пак свој естетски резон — Ацо Шопов ја сфаќа својата мена и својата поетска еволуција како непрестајно навраќање на истото. Единственоста на неговото поетско искуство доаѓа од единственоста на неговата поетска инспирација која, ако ја сведеме на еден единствен поим, тогаш тоа е трагизмот, како основен праелемент на неговото поетско искуство, како супстанцијална димензија на неговиот поетски свет. 

Која е филозофската и естетската структура на трагизмот во поезијата на Ацо Шопов од Гледач во пепелта

Трагизмот во поетското искуство на Ацо Шопов се изведува од едно доживување и спознавање на светот, според кое, колку повеќе човекот навлегува во осмислувањето на структурата на светот, толку повеќе ја за бележува неговата мистерија, толку повеќе ја сфаќа својата немоќ да ги одвитка сите тајни во кое е тој завиткан, од каде и тој вечен судир на човекот со непознатото, кој како вечен оган нè запалува и изгаснува и пред кој човекот ја чувствува и големата своја моќ, но и исто таквата немоќ да ја разгатне неговата дефинитивна суштина: 

Се искачив над врвот од болот.
Човек сум. А што е човек?
Пред мене празнина, зад мене празнина.
Празнина што сама се пали. 

(„Тажачка од онаа страна на животот”) 

Ацо Шопов кој испеа добри песни за добрината, убави песни за убавината и вистинити песни за вистината, го усидрува своето поетско искуство врз сознанието дека колку повеќе и да се шират хоризонтите на добрината, убавината и вистината во овој свет, сепак, раздалечините до нив и натаму се прошируваат. Низ поетско-филозофскиот супстрат на неговото поетско искуство поетот го измачува она вечно прашање пред кое загадачно стои сето човештво откако знае за себеси: зарем секое човеково настојување неизбежно мора да за врши на еден единствен начин — со пропаѓањето? Кон што води спознавањето и доживувањето на светот дека сè што е надахнато со живот надахнато е, истовремено, и со пропаѓањето, дека сè што постоело исчезнува без трага, како никогаш да не било, како никогаш да не постоело? 

Двеве конвулзивни прашања меѓу кои опстојува оваа поезија нудат и два можни одговори: 

— пропаѓањето сфатено како небиднина и, конечно, како ништожност, низ кое целокупната егзистенција завршува со слом, кој е потполн и дефинитивен; и 

— пропаѓањето доживеано на еден трагичен, но истовремено и на еден виталистички начин, како составен дел на животот, па затоа тоа не е само негова негација, туку и негова афирмација. 

Поетското искуство на Ацо Шопов го преферира единствено вториот одговор. Отаде, неговиот трагизам е активистички мотивиран. За него пропаѓањето никогаш не значи дефинитивен слом, за него пропаѓањето не значи исчезнување без трага: 

Земи ме, земјо, или врати ме,
врати ме подолу од овој врв,
подолу од онаа страна на животот,
човечки сили дај ми пак.
О земјо, на земја врати ме,
човек сум, човек да страдам,
да најдам камен жив да се вградам
на некој мост во некој лак. 

Обидувајќи се да навлезе во јадрото на егзистенцијата, Ацо Шопов неа не ја наоѓа во пропаѓањето како такво. За него светот не е царство на мртви и урнати нешта. Од тој неумолив чин – сè да биде уништено, и врз основа на тој чин, Ацо Шопов го гради хероизмот и трагизмот на животот, зашто од таму каде што извира пропаста, од таму расте и спасот, како во Хледрелиновите стихови: 

Таму каде што постои опасноста, расте
исто така и она што е спасоносно.

За Ацо Шопов, значи, човекот кој ја носи смртта со себе, како свој сопствен крст, е посилен и потраен од самата смрт, од самото пропаѓање, зашто човекот се трансцендира, тој не е во светов само на помин, туку тој се воспоставува во него, бидејќи се опредметува во некои симболи што се потрајни и од него самиот, самопотврдувајќи се во нив и останувајќи да трае и зрачи низ нив и тогаш кога го нема повеќе. Според тоа ништо не пропаѓа во ништожност, човекот ги остава своите траги и затоа никогаш не може да биде, со оглед на чинот на пропаѓањето, ирелевантно како човекот живее додека ја остварува својата егзистенција. 

Така сфатениот трагизам во поетското искуство на Ацо Шопов, освен во фазата на неговата интимна лирика, која беше една преодна, имперманентна фаза, никаде во неговото сериозно и значајно поетско искуство нема конкретно излачен вид, нема интимистичка основа; песната никогаш не е некоја воздишка од сопствената интимна траума или конвулзија. Колку поправо трагизмот како основно и доминантно поетско доживување на светот е конципиран и транспониран во еден, би се рекло, козмички вид, говорат стиховите и песните од неговата најнова книга поезија Гледач во пепелта. Песните во неговата најнова книга како да немаат конкретна, житејска супстанција. Тие како да надоаѓаат од вечноста и како да немаат конкретно потекло.

Неговите песни од Гледач во пепелта не ги доживуваме од средиштето на некое конкретно детерминирано време, иако со секој и низ секој стих, со секоја и низ секоја метафора, ја чувствуваме апокалиптичната димензија и токму на светов што е и наша егзистенција. Па, сепак, тие како да се од онаа страна на времето, не во физичкиот, туку во метафизичкиот свет. Тие како да сакаат да го укинат времето, за да го претворат во не што пнеуматично, во некое елементарно прачувство, во некоја елементарна прасамотност, во некоја бескрајна осаменост, која се издигнува како тотална бесконечност, таа иманентна структура на човековиот свет.

Песните на Ацо Шопов живеат во она што Цвајг го наречува граници на апсолутниот простор на човештвото, во некој космички прастрав што се расчаталил во темелите на современата егзистенција, како доминантно чувство за светот вопошто и одделно за овој современ свет. Тие перманентно ни го наметнуваат прашањето: Каде одиме среде овој оган околу нас и во нас, среде оваа гаровина која се обидува се да нагризе на оваа веќе тесна Земја, околу која кружи несфатливото, ирационалното сениште на уништувањето, на тоталната деструкција, она семожно Ништо кое нè демне и кое се заканува да нè совлада, та дури и превлада. Тоа е оној оган, таа хераклитовска река на настанувањето, која во Гледач на пепелта израснува како универзална метафора во поезијата на Ацо Шопов, како песна, како што вели поетот што пеколот го буди. Оганот коинцидира со овој свет на кој денес сме и утре не сме, кој станува негов синоним тој е: 

секаде и сегде семожен и морен
ѕвезда е в срце и мрак е во корен. 

Тој е насекаде, пред нас, во нас, зад нас: 

од уток до вруток,
од реч до меч. — 

кој колку и да го копаме не ќе го ископаме никогаш, зашто тој е: 

ветар, црвен,
исчезнат говор себе што се бара. 

Ниту во една своја книга стихови Ацо Шопов не настапил со една таква интелектуална сериозност, како што настапува со својата најнова поетска книга, но и никогаш досега неговата песна не остварила толку кохерентна естетска структура како што остваруваат неговите песни од Гледач во пепелта. Неговата песна сега ја карактеризира не само еден побогат јазик кој, во духот на неговиот целокупен поетски континуитет е мелодиски звучен и сугестивно продорен, туку самата песна како поетска целина е до таква перфекција изградена што ниту еден збор, ниту една слика, не може да се помрдне од тој цврст поетски постамент врз кој ја изградил поетот без да ја наруши таа совршена поетска архитектоника. Неговата песна има еден богат внатрешен живот, една емотивна и интелектуална слоевитост и сега гледаме како неговиот поетски талент е далеку посложен и далеку помногуcтран отколку што нè уверуваше дел од нашата литературна свест. 

Гледач во пепелта има сè-на-сè осумнаесет песни. Никогаш досега Ацо Шопов на обожавателите и на пријателите на неговата поезија не им дал збирка со толку песни, но, истовремено, никогаш досега тој не им дал ним една единствена збирка со толку добри песни. Кон тоа, никогаш досега како во Гледач на пепелта, Ацо Шопов не објавил книга поезија со една толку интетрирана целина на својата поетска инспирација, и никаде, ниту во една друга поранешна книга, тој не ја супсумирал во една неделива синтеза доминантната линија на своето поетско искуство, како што тоа го прави во својата најнова книга. Тоа само по себе ја крева Гледач во пепелта во врвните естетски сфери на неговата поетска еволуција. 

Едгар Алан По еднаш умно забележа дека меѓу убавината и тагата има нераскинлива врска. Поезијата на Ацо Шопов е еден од најавтентичните и најсугестивните аргументи на таа премудра мисла. 

_____________________________

* Поговор на Гледач во пепелта, 1970. Текстот е исто така објавен во: Современост, 1970, XX, 6, стр. 564-568; Антеј бара почва. — Скопје : Македонска книга, 1971, стр. 35-42;  Меѓу литературата и животот : огледи и критики. — Скопје : Култура, 1981, стр. 359-366

_____________________________

Старделов е автор на монографијата Небиднината: поезијата и поетското искуство на Ацо Шопов, 2000.
Прочитајте други студии на Старделов за творештвото на Шопов:
Поетското искуство на Ацо Шопов
Првата деценија од поетското творештво на Ацо Шопов

_____________________

____________________
Старделов е автор на монографијата Небиднината: поезијата и поетското искуство на Ацо Шопов, 2000.
Студии на Старделов за творештвото на Шопов work in process
По повод Ветрот носи убаво време, 1958
Нуркање во длабините на битието, 1970
Поетот Ацо Шопов, 1977
Поговор на Гледач во пепелта, 1991
Првата деценија од поетското творештво на Ацо Шопов, 1993