Ритуалноста на поезијата на македонскиот класик Ацо Шопов*

Катица Ќулавкова, македонска поетеса и теоретичар на книжевноста, МАНУ, 3 мај 2012

Катица Ќулавкова

Драги колеги,
Почитувано семејство на Ацо Шопов,
Дами и господа,

Отсекогаш во поговорките сме барале некои универзални народни мудрости втемелени врз повеќевековно искуство и сме се повикувале на нив, во дадени ситуации, како на жив доказ на мудроста. Искуството од минатото се отсликува во сегашноста. Затоа, на самиот почеток на мојава беседа ќе кажам дека врз примерот на Ацо Шопов се гледа валидноста на максимата дека „поезијата живее и по смртта на поетот”. Судбината на поетот е составен дел од судбината на неговата поезија. Поетите се предадени на својата поезија, без остаток, кога ќе преминат на онаа, другата страна на светот. Така и споменот на македонскиот класик, како што го нареков во предговорот кон англиското издание на неговата поезија, објавено минатата година во рамки на владиниот проект на Р. Македонија, е во сенка на неговата поезија. Улогите се сменети, сега за поезијата зборуваме како за Нешто кое живее.

Двете најнови изданија, шпанското во Аргентина [Sol Negro], и двојазичното, француско–германско во Луксембург [Soleil Noir/Schwarze Sonne] а јас би го додала и англиското, во Македонија [The Word’s Nativity], како трето издание што денес го претставуваме промотивно, токму во деновите кога се навршуваат триесет години од смртта на Ацо Шопов, се несомнен доказ дека поезијата на Ацо Шопов продолжува да живее и да си ја врви својата судбинска патека. Таа патека е во онаа мера достапна, во онаа мера необрасната со тревите на заборавот, во којашто поезијата ќе доживува свои нови преводи, нови толкувања, нови читатели, во онаа мера во којашто ќе се усвојува во светот како дел од неговото книжевно и духовно богатство.

Кога деновиве започнав да мислам за тоа што ќе кажам во мојава реч денес, ме обзеде мала трема, како да се најдов соочена со јанѕата за тоа која е смислата да зборувам, ако немам што ново да кажам. А вие повеќето знаете дека за поезијата на Ацо Шопов имам пишувано, уште од млади години, во повеќе наврати, и големи интерпретативни студии, и одделни огледи, и предговори, и критики. Што сега, се прашав себеси? Никогаш, ама баш никогаш не сум се послужила со своите стари текстови за нови прилики. Полесно ми било секогаш да почнам одново и ново. Така беше и овој пат. За тоа, впрочем, имам свој повод што ми го дава мојата филозофија на поезијата, еве да си допуштам да бидам еднаш претенциозна, мојата толкувачка стратегија што ја нарекувам „трансцендентна”¹. Би можела да ја наречам и со името на некоја од варијантите во коишто поезијата го пречекорува прагот на поетскиот говор сфатен во потесна смисла како говор упатен на самиот себе, како естетски самоцелен, самоосмислен или автотеличен говор. Варијантите на трансцендентноста кои би му прилегале на Шопов и на неговата поезија би биле – обредна или ритуална поезија, поезија со висока доза на перформативност или изведбен капацитет, поезија со моќ да делува врз свеста на читателот, поезија која утешува, која возвишува и вознесува.

Чинодејственост

Таква е поезијата на Ацо Шопов, со магиска моќ, ако под магија подразбереме способност да се придвижат нештата во свеста и во душата на човекот, ако под магија го подразбереме оној чин кога преку Збор, и со силата на виспрено насочената Мисла, може да се подотвори свеста, да се отклучи катанецот на индивидуалните и колективните заблуди и неверувања. Таква е поезијата на Ацо Шопов, магиски делотворна, ако под магија го подразбереме она што го разбирале древните цивилизации (кои имале високо развиена духовност) – онаа бела, сјајна, онаа духовно прочистена и прочистувачка моќ на јазикот да очовечува и да облагородува. Таква е поезијата на Ацо Шопов, има психагошка моќ да ја води душата од незнаење кон знаење, има моќ да ни го праќа „добриот ангел” на мигновеното откровение (да се потсетиме на Карл Г. Јунг), она кое ни доаѓа во состојби на медитација, на душевна опуштеност и на духовна луцидност, она кое ни го трга превезот на мрак пред очите и ни го прави светот поподнослив во неговата неподносливост.

Портрет на Шопов од Танас Луловски, 1987 год.

Од оваа перспектива погледната, поезијата на Ацо Шопов се чини дека е катарсична во својата лудистичност и заумност, во својата чувствителност и податливост за игра со зборовите, за ритамот на африканските танци и за природната, да кажеме исконска ритмичност на телото на жената и на мажот, а тоа значи – не само во состојба на возљубеност. Од оваа гранична перспектива, се чини дека поезијата на Ацо Шопов е чинодејствена и ритуална во својата во својата молитвеност и податливост за сценска изведба, колку и да се чини затворена во својата естетичност и во својата ексцентричност.

Денес, дами и господа, си допуштам да кажам дека, ако поезијата на Ацо Шопов има некое постојано/трајно обележје, нешто што го востановува нејзиниот индивидуалитет и идентитет, нешто што ја чини препознатлива меѓу другите поетски индивидуалности на македонската современа поезија, тогаш тоа нешто е чинодејственоста на јазикот на неговите песни. Поезијата на Ацо Шопов се одликува со интуитивна свест (насетување) дека јазикот не е само јазик, дека јазикот е чин во којшто се збиднува нешто отаде јазикот (транслингвистичко, нешто кое го трансцендира чисто јазичниот чин), дека во поезијата се сретнуваат тие две лица на јазикот, семиотичкото, драматичното и метафизичкото, информативното и евокативното, естетското и трансестетското, лудистичкото и катарсичното, спознајното и ритуалното.

Современата лингвистика на говорните чинови – илокуциска, илокуционарна, илокутивна, illocutionary act – (од Џон Л. Остин и Џoн Серл наваму²) веќе половина век ја предочува моќта на говорните чинови кои го надминуваат прагот на констативното и информативното, затоа што се покажува дека вршат и некоја дополнителна функција, некогаш чисто прагматична, некогаш транслингвистичка, етичка, психагошка и сл.

Како примери за илокуциски говорни чинови ќе ги наведам: оние кои се поврзани со номинации на претседатели, објавување на војни, прогласување на мир, идентификација на идеолошкиот или некој друг официјален непријател, венчавање, осудување, правење кодекси, црни и бели листи, усвојување на устав и уставни амандмани…

И теоријата на книжевноста (Џонатан Калер, Умберто Еко, Шошана Фелман, Пол Рикер) подолго време ја подвлекува, исто така, врската на книжевноста со перформативните и трансцендентните констелации, упатувајќи не само на нераздвојноста на усната книжевност од народната култура, туку и на функцијата на книжевноста во конституирањето на културните идентитети и во негувањето на мемориските традиции на народите во светот. Испаѓа дека книжевноста е сепак фактор на опстанок на културните идентитети, дека самопрепознавањето, самоидентификацијата и диверзификацијата по однос на културните другости се остварува преку книжевните опуси/дела во коишто на визионерски начин се впишал духот на еден народ. Тоа не ја намалува улогата на книжевноста во пробивањето на стегите на локализмите. Тоа само покажува дека може да се универзализира само она кое е втемелено врз препознаени/идентифицирани сушности или есенции, дека егзистенцијата трае ако има есенција.

Кај поезијата на Ацо Шопов забележуваме еден логичен, би рекла, развоен тек, од самите творечки почетоци до самиот творечки крај, приврзан, темелно заинтересиран за битието на јазикот и како тоа да се употреби за да се искаже битието на човекот како таков, а не само како историска и биографска личност, и како да се практикува битието на јазикот за да се сензибилизираат луѓето и да се отворат спрема човечката природа на којашто не и’ е туѓо профаното, но не е лишена ни од сакралното. Како да се облагороди профаното, како да му се даде човечка димензија на сакралното? Уште во раните песни на Ацо Шопов – „Љубов“ („Очи ти сакам молњи да режат…“) и “Убавината“, се регистрира присуството на силна волја да се збидне она што посакуваме да биде, што тој (како поет) го постигнува преку оптативни, вокативни и гномични искази³:

Прострелај ме, па сè нека стивне
без расудок, без празно умување,
и блесокот на тоа лудување,
само твојот блесок нека вивне
   (“Убавината”)

Молитвеност

Седумдесеттите години, кога се профилира кодот на македонската модерна лирика, Ацо Шопов повторно се свртува кон жанровско-стилски варирања на перформативноста, овој пат особено заинтересирани за молитвениот дискурс (циклусот “Молитвите на моето тело” во којшто молитвениот дискурс е изведен како ритуална парабола на раѓањето и на умирањето).

Цртеж на Роман Кисјов, буграрски писател и сликар, препејувач на Шопов, инспириран од циклусот „Молитви на моето тело”

И навистина, молитвеноста е варијанта во којашто се актуализира праобразецот на лириката. Уводната песна на збирката Небиднина, “Раѓање на зборот“, денес можеме да ја сметаме не само како манифест на македонскиот неосимболизам и супрематизам, туку и како интенција да се повтори симболично (да се изведе, да биде перформатив) ритуалот на создавањето на светот преку раѓањето на јазикот. Оваа песна, колку и да е херметична, колку и да има призвук на бајачка, се восприема од читателите како една од најпопуларните песни на Ацо Шопов. Зошто е тоа така, се поставува прашањето? Зошто го сакаме и памтиме она што не го разбираме сосема? Зошто се приврзуваме за заумното? Дали заради неразбирањето како такво, или, можеби, поради ритуалноста која му е иманентна на човечкиот дух и на човечката култура и егзистенција?

Што друго, ако не човечкиот Јазик (кој е – во поствавилонската епоха – разединет и диверзифициран на илјадници различни етнокултурни и национални лингвистички ентитети) има поинтимна врска со Мислата, Умот и Мечтата? Што друго ако не Јазикот има повеќе моќ да делува врз човечката психа, а преку неа и врз човечкото дејствување? Што друго ако не Јазикот – побудува силни емоции, поттикнува да се направат одредени постапки, да се заземат одредени ставови, да се градат одредени идеологии и погледи на свет? Што друго со таква магична моќ отвора железни порти и сурови срца, што друго гради домови и руши домови, ако не Речта? Која Реч има поголема моќ од обредната, перформативната и, во тој контекст, поетската?

Според моите разбирања на творечкиот развој на Шопов, тој ги насетува овие прашања за естетската, психагошката и етичката функција на поезијата, и ги следи нивните одговори во својата поезија од нејзините почетоци до крајот. Во таа смисла, тој ги возобновува дискретно – на свој начин, со свој стил – вековните народни обредни традициии, традицијата на молитвење, на исповедање и на тихување, традицијата на воспевање, на инвокација и инкантација, традицијата на поговорки и гатанки, традицијата на пофалби и поплаки (или како што тој вели, на мака и на радост).

Во својата поезија, овој македонски херметичен поет, повикува, во духот на поетскиот патос и ритуал, да имаме подобри времиња и пријатели, да бидеме подобри како луѓе, еден спрема друг, еден за друг, така што Добрината во неговата поезија претставува парабола на една современа хуманистичка етика (1957). Шопов го насетува, уште во раните седумдесетти години, „грозоморот” од Небиднината (неегзистенцијата, разнебитувањето, Ништото). Токму во неговата поетска филозофија на небиднината тој го актуализира архетипот на Сенката и на колективното несвесно, предочувајќи обредно, пред севкупната јавност, дека и кога се наоѓаат пред небитието, луѓето всушност можат да одберат – или бездна, или покров. Пред тоа искушение стои целото човештво, денес и секогаш, поставено пред моралните дилеми на егзистенцијата – да се биде хуман или да не се биде, и како тоа да се постигне во услови на пореметени, фингирани и лажни вредности спакувани во дипломатските и медиумските реторики на моќниците.

Од нас зависи дали ќе опстанеме или ќе нè снема

„Најдобрата поезија на Ацо Шопов е создадена во времето кога македонската култура доживува своја творечка ренесанса“ и кога македонскиот јазик „имаше слобода и право да крикне до кај што го носи грлото“ (Ќулавкова, Interpretations 4/5, Skopje: MANU 2011). Ацо Шопов го напушти овој свет пред да започне да се збиднува голготата на македонското разнебитување. За него таа голгота беше можеби само поетска визија, можеби кошмарно соочување со македонското Црно сонце, за нас пак стана мрачната страна на нашата стварност. Не случајно, и двете нови книги во коишто е претставена селективно неговата поезија, објавени во Аргентина и во Луксембург, го носат насловот Црно сонце (како наслов на едниот циклус од збирката Гледач во пепелта од 1970 година). Имено, збирката Гледач во пепелта, покрај Небиднина се вбројува во врвот на македонската Модерна, а пак македонската книжевна и културна Модерна денес се очитува како македонска нео-ренесанса, како Нова Преродба на македонскауа уметност, јазик и култура.

Во својот развој, поезијата на Шопов се враќа назад во времето преку јазикот во којшто се реконструира чинот на раѓањето на Светот. Шопов се фасцинира од универзалните слики на Црното Сонце и Црната Жена, на Крвта, на Огнот, на Водата, на големата Мајка и Сестра, на Битието и Небиднината, на суштествувањето и на сушноста. Тој се движи вешто по тенката жица на небиднината и, при тоа, нè опоменува дека од нас зависи дали ќе опстанеме или ќе нè снема (индивидуална и колективна егзистенција). Токму преку обредните дијалози со Црното Сонце, Огнот, Крвта и Небиднината, Ацо Шопов се отвора спрема универзалните мистични топоси и кореспондира, повеќе имплицитно, со други автори и традиции – од Виктор Иго и Леополд С. Сенгор, до фолклорните балкански, македонски и африкански традиции, кои се придобивка на светското духовно наследство. Неговиот поетски развој е парабола за развојот на неговата свест за врската меѓу поетот и неговиот народ, свест која е навестена уште во неговата рана антологиска песна „Очи“, а се изразува и во неговата последна збирка Дрво на ридот. Тоа се крунисува, пред крајот на неговиот живот, со едно тестаментално обраќање до македонскиот народ и до Македонија, што исто така е облик на обредност и трансестетски премин од другата страна на јазикот. Не само македонскиот.

Дами и господа,
Македонската поезија ја има задолжено светската култура со неколку поети, меѓу коишто Ацо Шопов е, несомнено, еден од најзначајните, а неговите збирки Небиднина и Гледач во пепелта едни од најфасцинантните. Посматрана веќе од извесна толкувачка дистанца, може да се каже дека поезијата на Ацо Шопов е средба со Времето што тој, како поет, го препозна како Свое. Како што стојат работите денес, кога поезијата на Шопов влегува во процес на поинтензивна рецепција во светот, и Времето го доживува него како Свој поет. Сведоци сме, еве и денес, дека светот веќе го доживува Ацо Шопов како Свој поет. Преку него, да се надеваме, ќе ја сфатат полесно и посебноста на македонската култура, во којашто е втиснат длабоко печатот на македонскиот јазик, на македонската писменост книжевност.
____________________________
1. Студијата за трансцендентната херменевтика ја објавив во Interpretations 4/5, Skopje: MANU 2011.
2. J. L. Austin, How to Do Things with Words, ed. by J. O. Urmson and Marina Sbisá. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1962. John Rogers Searle, Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language (Cambridge University Press, 1969); Expression and Meaning: Studies in the Theory of Speech Acts (essay collection; 1979); Intentional Acts and Institutional Facts (essay collection; 2007).
3. Гномичноста се огледа и во неговиот катрен „Во тишина“.
____________________________

* Беседа по повод промовирањето на двата избора од неговата поезија во превод на шпански (Sol Negro, Buenos Aires: Leviatan, Poesia Mayor, 2011) и на германски и француски (Soleil Noir/Schwarze Sonne, Luxembourg: Editions PHI, Graphiti, 2012). Комеморација на триесетгодишнината од смртта на Ацо Шопов, МАНУ, 03.05.2012.

Поднасловите, илустрациите и линковите на оваа страница се од редакцијата на Лирскиот дом на Ацо Шопов.
____________________________

Прочитајте други студии на Катица Ќулавкова за творештвото на Ацо Шопов

Прочитајте го и нејзиниот осврт кон книгата Сенгор – Шопов: Паралели (2006) „Задоволство во читањето”.